Psychologie van gedrag in organisaties

Voorwoord 5
Inleiding: de factor mens in de organisatie 15

Deel I De fundamenten van gedrag 33
1 Emoties, stress en bevlogenheid 35
1.1 Emoties en gedrag 36
1.1.1 Wat zijn emoties? 36
1.1.2 Welke functie hebben emoties? 39
1.1.3 Hoe ontstaan emoties? 41
1.1.4 Motivatie en attitude 43
1.2 Fundamentele belangen 45
1.2.1 Fundamentele belangen 45
1.2.2 De biologische oorsprong van belangen 46
1.2.3 De rol van de organisatiecontext 49
1.3 Emotie en besluitvorming 52
1.3.1 Het rationele beslismodel 52
1.3.2 Invloed van emotie in beslisproces 53
1.3.3 Hoe om te gaan met emotie in beslisprocessen 55
1.4 Stress en burn-out 56
1.4.1 De functie van stress 57
1.4.2 De gevolgen van stress 58
1.4.3 Oorzaken van stress in organisaties 61
1.5 Passie en bevlogenheid 65
1.5.1 Bevlogenheid 65
1.5.2 Oorzaken van bevlogenheid 65
Samenvatting 69
Vragen 70
Literatuur 70

2 Motivatie en attitude 73
2.1 De werking van motivatie 74
2.1.1 Wat is motivatie? 74
2.1.2 Verwachting en motivatie 75
2.1.3 Motivatie in organisaties 77
2.2 Motivationele focus 80
2.2.1 Meesterschap- en prestatiefocus 80
2.2.2 Promotie- en preventiefocus 83
2.2.3 Doeloriëntaties 85
2.3 Attitude in werk 87
2.3.1 Wat is attitude? 87
2.3.2 Welke attitudes spelen een rol in werk? 89
2.3.3 Hoe kun je attitude veranderen? 92
2.4 Eigenaarschap en burgerschap in organisaties 94
2.4.1 Organisatieburgerschap 94
2.4.2 Eigenaarschap 95
2.5 Proactiviteit en ondernemerschap bij werknemers 97
2.5.1 Wat is proactiviteit? 98
2.5.2 Ondernemerschap bij werknemers 100
Samenvatting 102
Vragen 104
Literatuur 104

3 Individuele verschillen begrijpen 107
3.1 Hoe mensen verschillen 108
3.1.1 Mentale eigenschappen en gedrag 108
3.1.2 Het nature-nurture-vraagstuk 111
3.1.3 Persoonlijkheid en vermogens 113
3.2 Dimensies van persoonlijkheid 114
3.2.1 Perspectieven op persoonlijkheid 114
3.2.2 De HEXACO 117
3.2.3 Persoonlijkheid en werk 119
3.3 Persoonlijkheid in context 121
3.3.1 Persoonlijkheid en taakeisen 122
3.3.2 Persoonlijkheid en motivatie in werk 125
3.3.3 Persoon-situatie-interacties 127
3.4 Intelligentie 129
3.4.1 Cognitieve intelligentie 130
3.4.2 Emotionele intelligentie 131
3.5 Talent en selectie 134
3.5.1 Selectiemethoden 136
3.5.2 Het gebruik van psychologische tests 138
Samenvatting 142
Vragen 143
Literatuur 143

Deel II Het individu 145
4 Individuele prestaties 147
4.1 Wat is prestatie? 148
4.1.1 Prestatie-indicatoren 148
4.1.2 Prestatienormen 150
4.1.3 De analyse van prestatie 153
4.2 Organisatiecontext 154
4.2.1 De impact van organisatiecontext op prestatie 154
4.2.2 Structurele voorwaarden voor prestatie 156
4.3 Competentie 161
4.3.1 De componenten van competentie 161
4.3.2 Soorten competentie 165
4.4 Prestatiemotivatie 167
4.4.1 Prestatiebeloning 167
4.4.2 Beperkingen prestatiebeloning 168
4.5 Prestatiemanagement 171
Samenvatting 174
Vragen 175
Literatuur 175

5 Competentieontwikkeling 177
5.1 Hoe werkt leren? 178
5.1.1 Algemene leerprincipes 179
5.1.2 Kennis en vaardigheid 182
5.1.3 Sociaal leren 185
5.2 Training 186
5.2.1 De lezing 187
5.2.2 Actief leren 188
5.2.3 Simulatie 189
5.2.4 Begeleid leren 191
5.3 Transfer van training 193
5.3.1 Eigenschappen van de trainee 194
5.3.2 Ontwerp van de training 194
5.3.3 Inbedding in het werkproces 195
5.4 Competentieontwikkeling managen 197
5.4.1 De mate van sturing op ontwikkeling 197
5.4.2 Het bepalen van de ontwikkelvraag 199
5.4.3 Het bepalen van de ontwikkelaanpak 200
5.4.4 Evaluatie van training 200
Samenvatting 203
Vragen 204
Literatuur 204

6 Zelfmanagement 207
6.1 Het managen van eigen gedrag 208
6.1.1 Wat is zelfmanagement? 209
6.1.2 Het belang van zelfmanagement in organisaties 214
6.1.3 Dilemma’s in zelfmanagement 214
6.2 De grenzen van bewuste controle 217
6.2.1 Bewuste en automatische mentale processen 217
6.2.2 De beperkingen van wilskracht 221
6.2.3 De kerncompetenties van zelfmanagement 222
6.3 Zelfreflectie 223
6.3.1 Structurele beperkingen in zelfreflectie 224
6.3.2 Methoden voor zelfreflectie 225
6.4 Zelfsturing en authenticiteit 229
6.4.1 Motivatie en waarden 229
6.4.2 Zelf doelen stellen 233
6.5 Zelfregulatie 235
6.5.1 Focus op actie 235
6.5.2 Cognitief reframen 237
6.5.3 Cognitieve defusie 238
6.5.4 Implementatie-intentie 240
6.5.5 Effectief zijn 241
6.6 Kritische blik op de praktijk 241
Samenvatting 247
Vragen 248
Literatuur 248

Deel III De groep 251
7 Samenwerken en conflict 253
7.1 De fundamenten van sociaal gedrag 254
7.1.1 Samenwerking en reciprociteit 254
7.1.2 Strategisch gedrag 257
7.1.3 Sociale modus 261
7.2 Samenwerking in organisaties 263
7.2.1 Winst door samenwerking 263
7.2.2 Niveaus van samenwerking 264
7.2.3 Sociaal kapitaal 266
7.3 Sociale hiërarchie en psychologische veiligheid 266
7.3.1 Macht en dominant gedrag 267
7.3.2 Aanzien en draagvlak 270
7.3.3 Psychologische veiligheid 271
7.4 Communicatie 273
7.4.1 Communicatie en informatieoverdracht 273
7.4.2 Lagen in communicatie 275
7.5 Onderhandelen 278
7.5.1 Het sociaal proces in onderhandelen 279
7.5.2 Strategie bepalen 281
7.5.3 Constructieve resultaten behalen 283
7.6 Conflict 284
7.6.1 Het conflictproces 284
7.6.2 Oorzaken van conflict 286
7.6.3 Conflictresolutie 287
Samenvatting 289
Vragen 291
Literatuur 291

8 Presteren in teams 293
8.1 Teamwerk 294
8.1.1 Wat is een team? 294
8.1.2 Teamprestatie 296
8.1.3 Uitdagingen in teams 296
8.2 Inrichting teams 298
8.2.1 Gezamenlijke beeldvorming 298
8.2.2 Gezamenlijk belang 300
8.2.3 Omvang 302
8.2.4 Normen en waarden 303
8.2.5 Tijd 304
8.3 Interactiepatronen 305
8.3.1 Het tot stand komen van interactiepatronen 306
8.3.2 Negatieve interactiepatronen 308
8.3.3 Groepsdenken 309
8.4 Hiërarchie en besluitvorming 312
8.4.1 Het belang van hiërarchie in teams 312
8.4.2 Besluitvorming in teams 312
8.5 Teamontwikkeling 315
8.5.1 Teamcoaching 315
8.5.2 Teambuilding 316
8.5.3 Teamtraining 317
Samenvatting 319
Vragen 321
Literatuur 321

9 Leiderschap 323
9.1 Leiderschap in organisaties 324
9.1.1 Wat is leiderschap? 324
9.1.2 Formeel en informeel leiderschap 325
9.1.3 Uitdagingen voor leiderschap 327
9.2 Leiderschap en gezag 328
9.2.1 Evolutionaire leiderschapstheorie 328
9.2.2 Hoe ontstaat gezag? 331
9.2.3 Situationele voorkeuren voor leiders 334
9.3 Leiderschapsstijlen 337
9.3.1 Benaderingen in leiderschap 338
9.3.2 Het leiderschapscircumplex 340
9.3.3 De juiste stijl voor de situatie 342
9.4 Destructief leiderschap 343
9.4.1 Wat is destructief leiderschap? 343
9.4.2 Hoe ontstaat destructief leiderschap? 345
9.4.3 Hoe destructief leiderschap aan te pakken 347
9.5 Leiderschapsontwikkeling 348
9.5.1 Een onderscheid maken tussen de invloed van competentie en context 349
9.5.2 Bedenken welke leiderschapscompetenties moeten worden ontwikkeld 350
9.5.3 Relevante performancefeedback bieden 350
Samenvatting 352
Vragen 353
Literatuur 353

Deel IV De organisatie 355
10 Sociale netwerken 357
10.1 De organisatie als sociaal netwerk 358
10.1.1 Formele en informele netwerken 359
10.1.2 Netwerkeffectiviteit 361
10.1.3 Netwerkanalyse 363
10.2 Netwerkoptimalisatie 364
10.2.1 Identificeren van kritieke informatiestromen 364
10.2.2 Creëren van connecties 365
10.3 Innovatie 366
10.3.1 Idee-evolutie 367
10.3.2 Exploratie en exploitatie 368
10.4 De netwerkorganisatie 370
10.4.1 Wat is een netwerkorganisatie? 370
10.4.2 Vraagstukken en uitdagingen 371
10.4.3 Netwerken stimuleren 372
Samenvatting 374
Vragen 375
Literatuur 375

11 Cultuur 377
11.1 Cultuur en gedrag 378
11.1.1 Wat is cultuur? 378
11.1.2 De functie van organisatiecultuur 380
11.1.3 Niveaus in cultuur 381
11.2 Cultuur in kaart brengen 383
11.2.1 Cultuur onderzoeken 383
11.2.2 Het Competing Values Framework 385
11.3 Leiderschap en de vorming van cultuur 387
11.3.1 Invloed van de leider door gedrag 388
11.3.2 Voorbeeldgedrag 388
11.4 Socialisatie 390
11.4.1 De mechanismen van socialisatie 390
11.4.2 Methoden voor actieve socialisatie 391
11.5 Cultuur veranderen 392
11.5.1 Cultuurverandering en organisatieverandering 392
11.5.2 Het proces van betekenisgeving 394
11.5.3 Kan cultuur worden veranderd? 394
Samenvatting 396
Vragen 398
Literatuur 398

12 Organisatieverandering 399
12.1 Het veranderproces 400
12.1.1 Visie op verandering 401
12.1.2 De menselijke dimensie van verandering 403
12.2 Verandermotivatie 404
12.2.1 Wat is verandermotivatie? 405
12.2.2 Hoe verandering mensen raakt 406
12.2.3 Communicatie en onzekerheid 408
12.2.4 Weerstand ombuigen 409
12.3 Het individu in de verandering 410
12.3.1 Individuele omstandigheden 410
12.3.2 Persoonlijkheid 411
12.4 De rol van leiderschap 411
12.4.1 De inrichting van verandering 412
12.4.2 De interactie met de medewerker 414
12.5 Veranderaanpak 416
12.5.1 Het organisatorische en menselijke proces in verandering 416
12.5.2 Analyse van menselijke effecten 418
Samenvatting 421
Vragen 422
Literatuur 422

Register 423
Beeldverantwoording 427
Over de auteur 429