‘De provocatieve coach mag mensen woorden in de mond leggen’

De vraag ‘waarom een boek?’ is een beetje gedateerd in uw geval want u heeft het boek eerst in het Spaans geschreven.
Zeker, op den duur wil ik graag met mijn vrouw in Spanje wonen, onderdeel van die maatschappij worden en mijn werk doen. Dan is het lastig om vanuit het niks een praktijk op te bouwen en op een dag kreeg ik de vraag vanuit Spanje: kan je mij coachen via Skype op een provocatieve manier? Dat werkte goed en daarna ging ik even Googlen om te checken waarom ze bij mij uitkwamen. Wat bleek? Niemand houdt zich ermee bezig in Spanje en wat is een beter manier om jezelf te introduceren dan via een boek? Dat heb ik geschreven en nadat het in Spanje uitkwam, vroeg de Nederlandse uitgever of het ook in Nederland kon verschijnen. Voorlopig zit ik nog in Nederland, maar het is leuk om zo te focussen op Spanje en Latijns-Amerika.

Loopt het een beetje in Spanje?
Verrassend goed, het loont de moeite als ik een paar dagen met 15 man aan de slag kan dus ik ga binnenkort naar Madrid en Bilbao om daar cursussen te geven.

Kunt u uitleggen hoe u in aanraking kwam met de provocatieve psychologie?
Na de Universiteit werd ik trainer en consultant, onder meer bij Berenschot. Dat was leuk, maar een onderwerp als ‘accountmanagement’ heeft niet echt mijn interesse. Toen bewoog ik mij wat meer richting coachen en wilde een coachingtraining doen die een beetje anders was. Ik deed de training ‘provocatief coachen’ van Jaap Hollander en Jeffrey Wijnberg die in Nederland zijn begonnen met het verspreiden van provocatieve psychologie, waarvan de Amerikaan Frank Farrelly de grondlegger is. Dat was voor mij echt een ontdekking; oh, je kan dus ook gewoon zeggen wat je denkt en je hoeft niet altijd heel professioneel te zijn.

Wat doen provocatieve psychologen anders dan hun collega’s?

Wij nemen niet zomaar een probleem aan van de cliënt. Wij zouden zeggen: ‘Een burn-out is maar een label dus wat is het probleem? Wie heeft er geen burn-out tegenwoordig? Als je geen burn-out hebt, dan werk je waarschijnlijk niet hard genoeg.’ Verwarring zaaien is heel belangrijk want dan word je gedwongen op een andere manier naar jezelf te kijken.

Wat ik bijzonder vind is dat u met provocatieve psychologie heel erg op intuïtie werkt als psycholoog. Maar ondertussen beschrijft u in uw boek wel een complete methodiek. Daar zit toch spanning tussen?
Zeker, daarom waren de Duitse collega’s van Hollander en Wijnberg er ook op tegen dat zij de methode gingen uitwerken. Zij zeiden: als je het uitwerkt, verliest het zijn intuïtieve kracht. De methode helpt om anders te leren denken, maar je moet er niet te stevig aan vasthouden. Soms pas je het ook even niet toe en ben je juist begripvol zoals traditionele therapeuten doen. Salvador Minuchin, een van de grondleggers van de systeemtherapie en iemand met veel provocatieve ideeën, zei het in voorwoord van zijn boek: lees het boek, leer het boek en gooi het daarna weg. Zo is het ook met provocatieve psychologie, het komt er wel uit als het nodig is.

Sowieso spelen tegenstrijdigheden een voorname rol in de gesprekken…
Zeker, er zit een ambivalentie tussen: een cliënt wil verandering en daarvoor zoekt of zij hulp, maar er is ook iets wat die verandering tegenhoudt, want anders had je die hulp niet nodig: angst bijvoorbeeld. Je kan dan als psycholoog heel empathisch doen over die verandering, maar ondertussen zit er veel weerstand tegenover die verandering. Daarom is de ondertitel ook ‘de coach als advocaat van de duivel’. Het vergroten van die tegenstelling maakt het effectief.

Welke case vindt u de meest kenmerkende die we kunnen bespreken? Zodat duidelijk wordt voor de lezers wat er gebeurt tijdens de sessies?
Ik vind ‘Paula doet er niet toe’ wel een leuke case, ook omdat ik het vanaf het begin provocatief aanpakte. Paula komt echt uit een klein Spaans dorpje met hele traditionele opvattingen over mannen en vrouwen. Ze had een machoman die verder geen bijzondere baan heeft, maar die wel zoiets heeft van: ik ben hier de man en jij ‘maar’ de vrouw. Dus Paula vond zichzelf de mindere en daar was ze helemaal klaar mee. Ze verwachtte dat ik zou zeggen: natuurlijk, je ben juist heel belangrijk en daar gaan we iets aan doen. Maar wat er dan vaak gebeurt, is dat mensen niet voelen dat ze er toe doen. Dus wat ik deed ik was zeggen: ‘ik zag je binnenlopen, wat een klein vrouwtje en wat praat je zacht. Dan moet de conclusie toch inderdaad zijn dat je er niet toe doet’. Ze zei: doe ik er écht niet toe? Ik gebruik mijn observaties en koppel dat aan haar gevoel. Twee weken later kwam ze terug en zei ze: ‘Freek, ik doe er echt wel toe. Mijn man heeft zelfs afgewassen.’ Ze ging ermee aan de slag….

Wat zijn de valkuilen van uw werkwijzen? Provoceren om het provoceren? Dat het je eigen show wordt?
Frank Farrelly is begonnen door te werken op basis van een hele goede relatie met de cliënt. Door het aanvoelen van het probleem en je goed inleven in de tegenstelling binnen de cliënt kan je de heftigste provocaties doen. Laatst was iemand heel boos geworden na een provocatieve sessie, maar pas bij de visboer viel het kwartje en dacht ze: daarom deed hij dat natuurlijk. Als je gaat provoceren om het provoceren waarbij je al je theoretische ideeën in die sessie gooit dan verlies je de cliënt. Mijn definitie van een goede sessie is: 40 procent contact, 40 procent humor en 20 procent uitdaging waarbij alle factoren weer met elkaar te maken hebben.

Ook onderdeel van de aanpak is dat je niet te lang wacht met conclusies trekken over het probleem van de cliënt. Bent u soms niet te voorbarig?
Er zijn niet voor niks maar een paar basisemoties te onderscheiden dus de mogelijkheden zijn ook beperkt. Dus als iemand een geliefde verliest is hij of zij boos op de wereld en heel erg verdrietig. Moet ik dan wachten met mijn conclusies totdat ik het probleem helemaal helder heb? Het leuke bij de provocatieve psychologie is dat je ook suggestief mág zijn, je mag mensen de woorden in de mond leggen. Omdat je juist zo overdrijft, krijg je in ieder geval direct een reactie. Belangrijk is ook dat je je ongelijk toegeeft als je er naastzit. Ik heb nu een volwassen gezin in behandeling en dan zijn ze aanvankelijk heel voorzichtig met zeggen wat ze vinden van anderen, maar dat werkt averechts. Als je moet plassen dan kan je beter je hele blaas leeg laten lopen. Als je voorzichtig bent, is er juist vaak geen veiligheid. Ikzelf ben niet voorzichtig met cliënten en daarmee zeg ik: onze relatie kan dat hebben. Mensen zien ook een mens van vlees en bloed tegenover zich en dan kom je er ook mee weg.

Als ik uw boek lees, vind ik uw aanpak heel logisch en het lijkt me ook op het eerste gezicht werkzaam, maar tegelijk zegt u ook in uw boek: het wordt pas serieus als het ook bewezen wordt.
Veel collega-psychologen willen meerwaarde hebben door te helpen en wij zeggen eigenlijk: help minder. Dat betekent dat deze werkwijze niet zomaar door duizenden collega’s zal worden omarmd en dus kan het niet blijven bestaan zonder wetenschappelijk bewijs. Maar ja, het is nog nooit onderzocht. Ik geef op de VU les in gewone gesprekvoering en met de onderwijsdirecteur heb ik het wel eens over hoe je provocatieve psychologie in het lesprogramma zou kunnen krijgen. Zij was heel duidelijk: zonder wetenschappelijke basis zal dat nooit gebeuren. In Spanje gaat een assistent-hoogleraar ermee aan de slag en daarnaast heb ik contacten met de Spaanse president van de Federatie voor Systeemtherapeuten die ook een Centrum voor verslaafden heeft en daar zouden we de methodiek kunnen onderzoeken. Zo probeer ik stap voor stap om het te laten onderzoeken. We leven nu eenmaal in een wereld waarbij je moet bewijzen dat het werkt terwijl we allang weten dát het werkt.

Is uw ambitie om naar Spanje te gaan al dichterbij gekomen?
Ach, onze jongste is 8 jaar en we willen haar nog een jaar of tien in het goed georganiseerde Nederland naar school laten gaan. Maar ik ga lekker op en neer naar Spanje en ik ben hier ook graag, genoeg te doen hier en in Spanje.