Adam Smith is vooral bekend als econoom, in zijn tijd werd hij een beroemde Schot door de publicatie van zijn ethiekboek The theory of moral sentiments. Hierin laat Smith zien hoe we ethiek hanteerbaar kunnen maken voor een wereld waarin geld verdienen ook belangrijk is.
Smith: Het geheim van geluk is gemoedsrust en genieten van de genoegens van het leven. Ze zijn beide belangrijk, maar genieten mag nooit ten koste gaan van gemoedsrust.
Edgar: Je mag je ziel dus niet aan de duivel verkopen?
Smith: Dat zijn geen woorden die ik zou gebruiken, maar je hebt gelijk: wees zuinig op jouw innerlijke rust. Het streven naar rijkdom, status en macht zorgt alleen maar voor onrust. Dat draagt zelden bij aan een goed en gelukkig leven. Je ligt er vooral wakker van.
Edgar: Zo klinkt u als een anti-materialistische kapitalist. Bijzonder.
Smith: Pardon?
Edgar: Het kapitalisme, de markteconomie, wordt vaak gelijkgesteld aan consumentisme, aan individualisme, egoïsme en materialisme.
Smith: Dat zijn een boel -ismen. Wat mij betreft is dat niet de beste weg naar geluk. Maar het is wel een weg die velen kiezen. Blijkbaar zit dat ook in de aard van de mens.
Edgar: Betreurenswaardig.
Smith: Dat valt mee. We zullen zien dat het streven naar rijkdom, status en macht wellicht slecht is voor het eigen geluk, maar bijdraagt aan het geluk van anderen.
Gedachtegoed
Tijdens het schrijven kreeg ik de vraag: ‘Maar Adam Smith is toch dood? Hoe kun je met hem een gesprek voeren?’. Hij is inderdaad dood, met Het feilbare geweten wil ik zijn gedachtegoed tot leven wekken. Ik gebruik in de dialoogjes zoveel mogelijk de woorden van Smith zelf. Niet als letterlijke citaten, ik ben wel heel dicht bij de oorspronkelijke tekst gebleven. Maar het boek bestaat niet alleen uit dialoog, ik geef ook achtergrondinformatie.
Smith: Wanneer je door de felheid van jouw harstochten wandaden hebt begaan, word je achtervolgd door de wrekende furiën van schaamte en wroeging. Als je met een koel hoofd je eerdere gedrag overdenkt, kun jij jouw gemoedsbewegingen van toen niet meer begrijpen. Je ziet nu dat ze afschuwelijk zijn, zoals ze dat voor andere mensen altijd al waren. Je beziet jezelf met haat en afschuw en durft de samenleving niet meer in de ogen te kijken. Je schaamt je voor je eerdere gedrag, je bent verdrietig vanwege de gevolgen ervan en je hebt medelijden met degenen die eronder leden.
Edgar: En zo zorgen gevoelens als schuld en schaamte ervoor dat we ons fatsoenlijk gedragen.
Smith: Je wordt een schurk op het moment dat je op gewiekste wijze met spitsvondigheden voor jezelf ongepast gedrag gaat goedpraten. De dief vertelt zichzelf dat hij geen kwaad doet als hij van de rijken steelt, want die hebben toch genoeg en kunnen het geld gemakkelijk missen. De verleider vertelt zichzelf dat hij geen kwaad doet als hij aanlegt met de vrouw van zijn vriend, zolang die vriend er niks van merkt en de vrede in het gezin niet wordt verstoord. Wanneer we eenmaal beginnen met dit soort uitvluchten is er geen misstap zo grof dat we er niet toe in staat zijn.
Adam Smith houdt ons een spiegel voor. Hij laat zien hoe wij als feilbare mensen in een imperfecte wereld soms tekortschieten en geeft handvatten aan alle mensen in beroep en bedrijf die het goede willen doen op de goede manier.
Over Edgar Karssing
Edgar Karssing is als hoogleraar Filosofie, beroepsethiek en integriteitsmanagement verbonden aan Nyenrode Business Universiteit.
