De zwarte zwaan - de impact van het hoogst onwaarschijnlijke

Nassim Nicholas Taleb noemt zichzelf een Levantijnse sceptische empiricus. Hij trekt stevig van leer tegen al die wetenschappers, beurshandelaren, economen, CEO's, CFO's, controllers en andere voorspellers die keer op keer menen gebeurtenissen en ontwikkelingen in de toekomst te kunnen voorspellen op basis van informatie uit het verleden. Deze voorspellers, zo stelt hij, denken te weten en zijn blind voor toevallige variatie. Ze vergeten dat je niet weet wat je niet weet. Zijn betoog wordt vrijwel dagelijks bevestigd. Zelden komt een businessplan, meerjarenplan, een economische raming, een budgetplan of een koersplan uit zoals voorspeld. We voorspellen wat we graag willen dat er uit komt, terwijl de realiteit ons bewust maakt van de beperkte voorspellende waarde van de plannen. En iedere keer gaan we toch weer vrolijk door met de volgende cyclus van maandenlange voorbereidingen voor weer een nietszeggende voorspelling... Talebs woorden zijn raak. U moet als zogenaamde voorspeller wel een enorme struisvogel zijn om niet te (willen) zien en begrijpen wat hij bedoelt. Bergen feiten worden verspreid naar mensen. Maar omdat de kale feiten niet leuk en interessant zijn om te horen, worden ze gelardeerd met analyses, toelichtingen en andersoortige, liefst sensationeel weergegeven, interpretaties. Echter, 'bijna alle terroristen zijn moslim', is niet hetzelfde als 'alle terroristen zijn moslim'. Bedenk maar eens hoeveel moslims er zijn ter wereld en over hoeveel terroristen we het hebben in beide beweringen. De misvattingen die zo de wereld in worden geslingerd en een eigen leven gaan leiden bij het nemen van besluiten, kunnen ernstige gevolgen hebben. Eén van de problemen is dat de feiten wel tot in het oneindige worden gecontroleerd (we hebben het graag nauwkeurig bij het verkeerde eind), maar niet het denken achter de interpretaties. Onze hersenen maken bij het voorspellen rare kronkels. We maken in de intensieve voorspellerij gebruik van methodieken die toevallige variaties niet toelaten. Op basis van de data uit het verleden waarmee we werken, kunnen we nauwelijks vaststellen dat ze alles bevatten wat relevant is voor ons begrip van het verleden. Taleb stelt dat we ernstig lijden aan opaciteit: we denken te weten hoe de dingen zullen gaan, maar kunnen gebeurtenissen alleen achteraf beoordelen. Bovendien overwaarderen we feitelijke informatie, omdat die afkomstig is van een gezaghebbende persoon of instelling. Het probleem zit hem echter niet in de aard van de gebeurtenissen, maar in de manier waarop we ze waarnemen. Het tijdperk van Mediocristan, de tegenhanger van Extremistan, ligt al ver achter ons. Hierin konden we tenminste nog vertrouwen op wat we wisten, op wat werd gemeten, waarin toevallige variatie onmogelijk was en de toekomst kennelijk voorspelbaar. Onze wereld is de afgelopen eeuwen enorm toegenomen in complexiteit, met name omdat er veel meer onderlinge relaties van mensen en zaken zijn. In deze hoog complexe omstandigheden kunnen kleine oorzaken al snel grote gevolgen hebben. En onze relatief eenvoudige wiskunde en statistiek (met name de Gausskromme), die we gebruiken bij het doen van voorspellingen over de toekomst, elimineert echter toevallige variatie in zulke mate, dat ze nietszeggend wordt. Keer op keer worden we verrast door de Zwarte Zwaan en de gevolgen hiervan zijn enorm. Hoe kan het bijvoorbeeld gebeuren dat bancaire voorspellers van Fortis in hun plannen van de overname van ABN AMRO bank geen rekening hebben gehouden met de impact van de kredietcrisis? Zoveel tijd zat er niet tussen deze gebeurtenissen! Nu heeft Fortis plotseling miljarden extra financiering nodig en hangt het voortbestaan van het bedrijf op het randje van de afgrond. Waarschijnlijk voorspelden de businessplannen ten tijde van de overname van ABN AMRO precies datgene wat de Fortis-directie nodig had om investeerders 'ja' te laten zeggen tegen de egostrelende en o zo winstgevend lijkende overnameplannen. En zo worden keer op keer toekomstverwachtingen geconstrueerd, die ons goed uitkomen. We voorspellen steeds weer een gewenste toekomst en moeten vervolgens de grootst mogelijke moeite doen om de werkelijkheid naar deze plannen te verbuigen. We ontkennen en negeren toevallige variatie en spelen dus iedere keer alsof we verrast zijn door een Zwarte Zwaan. Verslaafd aan ons ego negeren we de natuur en ons gebrek aan voorspellend vermogen. En dat is jammer, want in veel gevallen hadden we het achteraf toch wel 'aan zien komen' of konden we het op zijn minst 'op onze klompen aanvoelen' - als we maar goed geobserveerd zouden hebben wat er werkelijk om ons heen gebeurt. Dan hadden de bestuurders van Fortis bijvoorbeeld kunnen voorstellen wat de gevolgen konden zijn van een plotseling optredende crisis in de hypotheekmarkt voor de overnameplannen. Dan hadden we erkend dat als je leningen verstrekt aan mensen, zonder dat daar ook maar enige behoorlijke kwaliteit zekerheid tegenover staat, het toch een keer mis moet. 'Tunnelvisie doet ons geloven dat alles wel zijn normale gangetje zal blijven gaan, maar er is altijd wel iets dat de normale gang van zaken in de war schopt', schrijft Taleb. Volgens de auteur hebben we andere technieken nodig om ook maar iets zinnigs over de toekomst te kunnen zeggen. Sta daarom eens vaker stil bij de realiteit, kijk om je heen en zie wat er gebeurt. Beslis op basis van experimenten en redeneer achteruit vanuit onwaarschijnlijke gebeurtenissen in de toekomst. Houd je niet bezig met bestuurde geschiedenis, dit maakt je blind voor Zwarte Zwanen! Ontdek de natuurlijke, ruwe, fractale patronen in de door u waargenomen werkelijkheid. U vindt ze door niet conventioneel te denken. Om dat te leren gaat u te rade bij de chaostheorie. Die krijgt u echter niet aangeleerd in onze standaardopleidingen. U zult er dus even voor moeten 'googlen'. Let op: het lijkt simpel, doch het is niet eenvoudig. Maar laat u vooral niet tegenhouden, wees moedig. Als u selecteert op de boektitel, is 'De Zwarte Zwaan' niet meteen het boek dat u als manager zult kiezen om te lezen. Bedenk echter, dat u echt nieuwe kennis zeer waarschijnlijk juist in die boeken zult vinden!