Het raadsel van het ik - ‘Voortreffelijke poging om ons zelf te duiden’

Waarom? Ik las dat auteur Martijn Veltkamp de auteur Luigi Pirandello opvoert als een van zijn inspiratiebronnen. Veltkamp las Pirandello’s roman Iemand, niemand en honderdduizend en hij was meteen verkocht. In het kort gaat deze roman over de terloopse opmerking van de vrouw van de hoofdpersoon dat diens neus scheef zou staan. Dit zorgt voor een identiteitscrisis: het ontstellende besef is bij hem ontstaan dat hij niet één iemand is, maar meerdere, zelfs honderdduizend verschillende iemanden in het bewustzijn van de mensen om hem heen. Toeval of niet, Iemand, niemand en honderdduizend was voor mij een van de redenen om een flinke tijd geleden psychologie te gaan studeren.

Complexe zaak

Het raadsel van het ik is helder gestructureerd en duidelijk opgebouwd. Veltman begint door te duiden dat kloppende zelfkennis een complexe en misschien wel onhaalbare zaak is, bijvoorbeeld omdat er grenzen aan ons geheugen zitten. Introspectie, zeg maar de blik naar binnen richten, leidt vaak tot een vertekend beeld van onszelf. Zo bestaat er het misinformatie-effect: in de loop van ons leven is veel informatie aan een herinnering toegevoegd die daar niet thuishoort, waardoor we ons iets herinneren dat niet als zodanig gebeurd is. Een nog fundamenteler probleem is de rol en aanwezigheid van ons onbewuste, dat zonder dat we het doorhebben meespeelt in hoe we beslissingen nemen. Al met al zorgt onze gebrekkige zelfkennis voor een fikse uitdaging om onszelf echt te kennen. 

Identiteit en zelf

Vervolgens schetst Veltkamp in vogelvlucht hoe onze zoektocht naar ons zelf heeft plaatsgevonden over tijd, uitmondend in de hedendaagse focus op zelfactualisatie, noem het onze westerse focus op individualiteit. Intrigerend is het onderscheid dat hij maakt tussen ‘identiteit’ en ‘zelf’. Terwijl deze twee in de volksmond op een hoop gegooid worden, wordt in dit boek duidelijk dat we een zelf zijn vanaf onze geboorte (een uniek wezen, anders dan anderen, met specifieke eigenschappen), terwijl identiteit (het beeld dat ik van mezelf heb, en over mezelf vertel) later pas ontstaat. Als ik nadenk over wie ik ben, dan vorm ik dus een identiteitsverhaal, dat ik baseer op elementen van mijn zelf, waarbij het zelf de bron is van persoonlijke identiteit. Ik weet het, dit is niet zo een twee drie te begrijpen, ik moest hier en daar ook wat langer bij zinsneden stilstaan.

Ons zelf nader toegelicht 

Waaruit ons zelf bestaat wordt in het tweede deel van het boek toegelicht. Veltman beschrijft op transparante wijze dat ons zelf driedimensionaal is, bestaande uit ons interpersoonlijke zelf (behoeften en drijfveren, temperament en persoonlijkheid, en hechting en levenservaring), ons intrapersoonlijke zelf (sociale rollen, sociale identiteit en cultuurhistorisch zelf) en de interactie tussen deze twee (overtuigingen, waarden en levensdoelen). Een groot deel van het boek beslaat de uitleg van deze componenten. Ook voor een psycholoog als ik omvat dit vele nieuwe inzichten, met treffende ondersteunende voorbeelden, ook voor de mensen die zich leek noemen is het meer dan lezenswaardig. Dat wil zeggen inhoudelijk, maar zeker ook de toegankelijke wijze waarop het is opgeschreven door Veltkamp.

Inzichten en afdronk

‘Sorry hoor, maar ik was mezelf even niet’: als je dit boek leest, kun je zomaar tot de conclusie kunnen komen dat deze uitspraak niet kan kloppen. En, het befaamde ‘ken uzelf’ van de oude Grieken werd op een andere manier bedoeld dan wij dat nu doen. Hoe? Lees het boek, dan kom je erachter. Meer van dit soort weetjes en interessante inzichten kom je tegen als je je de moeite neemt om dit uitgebreide boek te lezen. Te uitgebreid? Dat valt wel mee. Als je de mooie dikke kaft, noten en bibliografie buiten beschouwing laat is het goed behapbaar. Mooi vind ik dat het geen puur theoretisch studieboek is. Veltman brengt zichzelf hier en daar in, zij het gedoseerd en soms wat braafjes. Zo heeft hij het bijvoorbeeld over zijn zoon, die schijnbaar onbewust, een boek uit de lokale bibliotheek grist met de titel ‘Wie ben ik’. 

Als psycholoog stel ik mensen wel eens de vraag ‘wie ben jij?’. Dit boek levert overtuigend bewijs dat er niet één antwoord bestaat op deze vraag: ‘ik’ besta in meerdere ‘ik’-verhalen. Veltman besluit met: ons ‘ik’ is een experiment, dat een leven lang duurt. Ik kan het niet meer eens met hem zijn. Iets van opbouwende kritiek? Er had nog meer een Oosters geluid mogen doorklinken, naast deze nogal Westerse kijk op het zelf. Oosterse filosofen spreken bijvoorbeeld van een ‘messy self’, zeg maar een rommelig, onsamenhangend ik. Al is zo’n perspectief wat mij betreft goed te verenigen met het idee dat we meerdere ikken hebben, afhankelijk van situatie en context. 

Al met al is Het raadsel van het ik een geweldig mooi boek, voor psychologisch specialisten, maar zeker ook zo geschreven dat mensen met minder voorkennis het kunnen volgen.