Maar zo bedoelde ik het niet is bijzonder relevant door de eigentijdse voorbeelden die de auteurs gebruiken. Ze resoneren met de uitdagingen van onze huidige gepolariseerde samenleving. Het boek is een absolute aanrader voor iedereen die wil leren hoe woorden kunnen verbinden in plaats van verdelen.
De auteurs baseren hun werk op vier verdedigingslinies die teruggaan tot de tijd van de Oude Grieken:
1. Ontkenning – ‘Ik heb het niet gedaan.’
2. Andere interpretatie – ‘Zo bedoelde ik het niet.’
3. Verzachtende omstandigheden – ‘Het komt door…’
4. De tegenaanval – ‘Wie ben jij om mij te beschuldigen?’
Met een zorgvuldige beschrijving van deze linies bieden de auteurs inzicht in hoe (in)effectief deze strategieën zijn in het ontkrachten van beschuldigingen. Ze stellen dat het combineren van meerdere linies vaak averechts werkt en de geloofwaardigheid juist ondermijnt.
Herkenbare situaties
Een van de sterkste punten van het boek is hoe het abstracte concept van retorische verdediging wordt gekoppeld aan herkenbare situaties. Bekende voorbeelden - zoals Mark Rutte’s ‘geen actieve herinnering’ en Mart Smeets’ ontkenning van controversiële uitspraken - illustreren hoe sommige verdedigingslinies effectiever worden ingezet dan andere. Het boek houdt zich niet alleen bezig met historische of filosofische context, maar legt de nadruk op de dagelijkse praktijk waarin taal en interpretatie botsen.
Het fascinerende concept ‘calculated ambivalence’ wordt uitgebreid besproken. Dat is het bewust ambigu formuleren van uitspraken. Dit stelt sprekers in staat om zich later te verdedigen door te claimen dat hun woorden verkeerd zijn geïnterpreteerd. Een treffend voorbeeld is de zaak rond Willem Engel, waarin een opruiende tweet door slimme taalconstructies juridische vervolging wist te ontwijken. Het resultaat was dat Engel ermee weg kwam.
De auteurs laten zien hoe woorden als ‘tribunaal’ of zinnen als ‘ik stel alleen maar vragen’ niet alleen geladen zijn, maar vaak bedoeld als een subtiel signaal of ‘hondenfluitje’ naar specifieke groepen. Dit roept de vraag op: wat gebeurt er met de geloofwaardigheid van iemand die achteraf een onwaarschijnlijke interpretatie aan zijn woorden toeschrijft? Het boek benadrukt dat deze vorm van verdediging vaak hol klinkt zonder duidelijk bewijs.
Humor als excuus
Een ander sterk punt is de bespreking van humor als verdediging. ‘Het was maar een grapje’ is een veelgehoorde reactie, maar de auteurs waarschuwen dat humor als excuus vaak onoprecht overkomt, vooral wanneer het gecombineerd wordt met een sneer naar de ander. Ze bieden daarbij nuttige tips: wanneer je een fout maakt, bied dan simpelweg je excuses aan en laat zien welke stappen je neemt om de situatie in de toekomst te voorkomen.
Wat het boek voor mij bijzonder maakt, is de balans tussen analyse en pragmatisch advies. De auteurs benadrukken dat verdediging geen vrijbrief is voor arrogantie of ontkenning van verantwoordelijkheid. Het gaat erom op een nette, overtuigende manier recht te doen aan jezelf én aan de beschuldigingen die op tafel liggen.
Tegenaanval
Het vierde deel van het boek, waarin de tegenaanval wordt besproken, vormde voor mij het hoogtepunt. Juist deze verdedigingslinie zie ik persoonlijk veel voorbij komen in een gepolariseerde maatschappij waar organisaties ook toe behoren. De ‘jij-bak als verdediging’ met vaak het effect dat degene die een en ander over zich heen krijgt, niet weet hoe te reageren. Persoonlijk zou ik dat graag anders zien en hoop dat dit boek daar een bijdrage aan kan leveren.
Hoewel een directe aanval vaak verleidelijk lijkt, toont het boek aan hoe ineffectief en soms destructief dit kan zijn. Tegelijkertijd wordt benadrukt hoe belangrijk het is om je tegen onheuse aanvallen te kunnen verdedigen.
Universeel
Het boek biedt niet alleen een scherpe analyse, maar functioneert ook als een gids voor zelfreflectie. Voor iedereen die zichzelf ooit onterecht beschuldigd voelde of die het moeilijk vindt om adequaat te reageren op kritiek, biedt dit boek handvatten. Of je nu een politicus, manager of gewoon een betrokken burger bent, de inzichten in dit boek zijn universeel toepasbaar.
Al met al vind ik Maar zo bedoelde ik het niet een uitstekende combinatie van filosofische diepgang, hedendaagse relevantie en praktische bruikbaarheid. Het boek biedt niet alleen een scherp inzicht in hoe we onszelf verdedigen, maar ook een uitnodiging om kritisch te kijken naar hoe we verantwoordelijkheid nemen voor onze woorden. In een tijd waarin polarisatie de norm lijkt te worden, is dit boek een welkome oproep tot nuance, zelfreflectie en eerlijke communicatie.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
