Helene was de vrouw van Anton en heeft een deel van het verdiende vermogen gebruikt om de zeldzame kunstcollectie die heden ten dage op De Hoge Veluwe in het Kröller – Müller Museum te zien, aan te leggen.
Beide boeken hebben uiteraard een stevige overlap. Ieder boek heeft echter een totaal andere sfeer. Het boek over Anton Müller is een knap staaltje bedrijfseconomische onderzoeksjournalistiek. Anton was geen man van aantekeningen, of schetsen. Slechts door een eerdere, flink getekende biografie van zijn jarenlange rechterhand, Sam van Deventer, kunnen we wat over de persoon te weten komen. Helene was een goede brievenschrijver zodat we veel te weten konden komen over de gezinsrelaties, het reilen en zeilen van de opbouw van de kunstverzameling en de grote droom om op hun landgoed op de Hoge Veluwe een gigantisch museum te bouwen. Dat laatste is er nooit van gekomen. Het boek leest verder als een ontdekkingsreis door de moderne kunst eind 19de begin 20ste eeuw.
Anton Kröller kwam snel na zijn opleiding in zijn geboortestad Rotterdam in dienst van Müller & Co. Dit van oorsprong Duitse handelshuis had zich in de eind 19de eeuw in de snelgroeiende Noordzee haven gevestigd om ertsen, granen enzovoort te verhandelen. Anton klom snel op en ontmoette op bezoek bij zijn baas Willem zijn dochter Helene. Ze trouwden snel en na de vroege en plotselinge dood van vader Müller werd Anton directeur. En samen met Helene grootaandeelhouder. De handel floreerde begin van de 20ste eeuw en Müller & Co werd eigenaar van een breed pakket investeringen in mijnen in alle continenten, havengebieden in heel Europa en een flinke vloot. Anton boerde goed tijdens de Eerste Wereldoorlog en wist jaarlijks voor zichzelf en zijn aandeelhouders flinke winsten en dus dividend te realiseren.
De dividenden die aan hem en zijn mede-aandeelhoudster Helene werd uitgekeerd werden vanaf 1905 geïnvesteerd in een kunstverzameling. In dat jaar leerde zij de kunstcriticus Bremmer kennen. Hij wekte haar toch al rijke cultuurbelangstelling voor moderne kunst Toorop, Mondriaan en natuurlijk Van Gogh.
Anton was gedurende zijn leven met zaken bezig. Hij was een rasondernemer en deed in allerlei zaken die verband hielden met handel, scheepvaart en nog veel meer. Hij werkte samen met vele (inter)nationale partners en investeerders. Hij reisde daarvoor voornamelijk veel door Europa. In gebieden als Afrika, Zuid-Amerika en Rusland waar Müller & Co ook vele investeringen en bezittingen had, kwam hij zelden. Dat liet hij over aan medewerkers ter plaatse.
Helene hield zich bezig met de opvoeding van hun vier kinderen en het aansturen van een flinke huishoudelijke staf. Verder werd in de loop van de jaren de uitbreiding van de kunstverzameling en de collectie gebouwen in Nederland en de grote Europese hoofdsteden haar belangrijkste werk. De meest karakteristieke daarvan is het Holland House in Londen.
Inschattingen van Ariëtte Dekker geven aan dat er voor ruim twee miljoen gulden is geïnvesteerd in de verzameling. Voor die tijd een enorm bedrag. Tot in de jaren ‘30 hing deze collectie aan de Lange Voorhout in Den Haag. De familie heeft Rotterdam als woonplaats al vroeg verruild voor Den Haag en Wassenaar. Anton heeft grote percelen grond in bezit gehad en diverse landhuizen laten bouwen. Helene was ook verantwoordelijk voor de ruime onroerende goederen die in het echtpaar in de loop van de decennia heeft aangeschaft. Deze werden door beroemde architecten herbouwd of op nieuw ingericht. Het echtpaar bleek echter nooit het eigendom van al dit roerende en onroerende goed te hebben. Dit stond allemaal op naam van het bedrijf Müller & Co.
De hele verzameling van tientallen internationale bedrijven die Anton heeft gecreëerd leek eerder op een piramide spel dan op een gezonde financiële onderneming. Begin van de jaren ’20 kwam het echtpaar zakelijk en daarmee ook privé in de problemen. Zakelijk begon de grootste debiteur, de Rotterdamsche Bank, in de gaten te krijgen dat de financiële situatie die Anton al jaren voorschotelde in zijn jaarverslagen niet klopten. Om meer vreemd vermogen aan te trekken, maakte Anton de prospect en de cijfers vele malen mooier dan ze in werkelijkheid waren. Na de Eerste Wereldoorlog veranderde het Nederlandse belastingstelsel en werd het echtpaar aangeslagen over miljoenen guldens dividend die er waren uitgekeerd. Het legde de plannen voor de bouw van een groot museum op hun landgoed op de Veluwe voor onbepaalde tijd stil.
Tien jaar lang wist Anton, met behulp van advocaten, Sam van Deventer, gespeelde onschuld, manipulatie van raden van advies, en zelfs met het wijzigen van onderzoeksrapporten van het Engelse prestigieuze accountantskantoor Price- Waterhouse het tij tegen te houden. Uiteindelijk, begin jaren dertig, moest hij opgeven. Er dreigden rechtszaken van ontevreden aandeelhouders die meer en mondiger werden en de pers wisten te vinden. Een beursschandaal dreigde.
Zijn in de loop van de jaren opgebouwde politieke connecties voorkwamen procedures en waarschijnlijk gevangenisstraf. In ruil werkte Anton Müller mee met de overdracht van aandelen en assets en deed hij afstand van zijn functies. De kunstcollectie werd ondergebracht in een Stichting evenals het landgoed (nu Nationaal Park de Hoge Veluwe) en kwam in handen van de Nederlandse Staat. Er is een museum gebouwd dat Anton en Helen bij de opening in 1938 nog hebben gezien. Maar niet met de grandeur die ze initieel voor ogen hadden.
De culturele nalatenschap van dit zeldzame echtpaar is nog te zien in het Kröller Müller Museum. Hun individuele levens zijn definitief geboekstaafd in deze twee uitzonderlijke biografieën.
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.