Het lex certa-beginsel

Voorwoord / 11
Enige gebruikte afkortingen / 13
1 Algemene inleiding en probleemstelling / 15
1.1 Inleiding en doel van het onderzoek / 15
1.2 Probleemstelling en deelvragen / 19
1.3 Methodologische verantwoording / 19
1.4 Opbouw van het onderzoek / 20
1.5 Terminologie / 21
2 Rechtsbeginselen en rechtsvinding / 25
2.1 Inleiding / 25
2.2 Het karakter van rechtsbeginselen / 25
2.3 Rechtsvinding / 26
2.3.1 De noodzaak van rechtsvinding / 26
2.3.2 Huidige opvattingen over rechtsvinding in het strafrecht / 29
2.3.2.1 Inleiding / 29
2.3.2.2 Legisme / 30
2.3.2.3 Van legisme naar vrijere rechtsvinding / 30
2.3.2.4 De omslag van Hayek / 32
2.3.2.5 Tussenstop: verlicht legisme / 33
2.3.2.6 De afgenomen waarde van de grammaticale en wetshistorische interpretatiemethoden / 34
2.3.2.7 Rechtsvinding in de strafrechtliteratuur / 38
2.3.2.8 Rechtsvinding in het strafrecht als belangenafweging / 41
2.3.2.9 Borgers en de communicatieve strafrechter / 42
2.3.3 Slot: eigen visie / 44
2.4 Twee belangrijke uitspraken ter illustratie / 49
2.4.1 C. R. v. the United Kingdom / 49
2.4.1.1 Casus / 49
2.4.1.2 Het EHRM / 50
2.4.1.3 Commentaar / 51
2.4.2 Het Mensenroof-arrest / 54
2.4.2.1 Inleiding / 54
2.4.2.2 De Hoge Raad / 54
2.4.2.3 Commentaar / 56
2.5 Samenvatting en conclusies / 61
3 Oorsprong, ontwikkeling en heden van het lex certa-beginsel / 63
3.1 Inleiding / 63
3.2 De klassieken / 63
3.2.1 Hobbes / 63
3.2.2 Locke / 64
3.2.3 Montesquieu / 66
3.2.4 Rousseau / 69
3.2.5 Beccaria / 70
3.2.6 Bentham / 73
3.2.7 Feuerbach / 74
3.2.7.1 Fysieke dwang / 74
3.2.7.2 Psychische dwang / 75
3.2.7.3 Doel en gronden straf / 76
3.2.7.4 Nulla poena sine lege, nulla poena sine crimine, nullem crimen sine poena legali / 76
3.2.7.5 Samenvatting / 77
3.3 Art. 8 Déclaration des droits de l’homme et du citoyen (1789) / 78
3.4 Tussenstop: de fundamenten van het lex certa-beginsel / 79
3.5 Het legaliteitsbeginsel tot kort na de Tweede Wereldoorlog / 80
3.5.1 Inleiding / 80
3.5.2 De periode tot en met de Tweede Wereldoorlog / 80
3.5.3 De periode direct na de Tweede Wereldoorlog / 87
3.5.4 Radbruch en wettelijk onrecht / 89
3.5.5 Slot / 92
3.6 De tweede helft van de twintigste eeuw / 93
3.6.1 Instrumentaliteit en rechtsbescherming / 93
3.6.2 Conceptions of the rule of law / 99
3.6.3 Slot / 102
3.7 Het legaliteitsbeginsel in de eenentwintigste eeuw in internationaal perspectief / 103
3.7.1 Inleiding / 103
3.7.2 Mauerschützenprozesse / 103
3.7.3 Commentaar / 105
3.8 Samenvatting en conclusies / 108
4 Juridische basis van het lex certa-beginsel / 111
4.1 Inleiding / 111
4.2 Algemene codificatiegeschiedenis / 112
4.3 Art. 1 Sr: codificatie van het legaliteitsbeginsel / 114
4.3.1 Ontwerp Lijfstraffelijk wetboek 1804 / 114
4.3.2 Crimineel Wetboek voor het Koningrijk Holland 1809-1811 / 115
4.3.3 Code pénal 1811-1886 / 116
4.3.4 Ontwerpen tot aan het huidige Wetboek van Strafrecht / 117
4.3.5 Wetboek van Strafrecht 1886-heden / 117
4.3.5.1 De staatscommissie / 118
4.3.5.2 Parlementaire geschiedenis / 119
4.3.5.3 Slot / 119
4.4 Art. 16 Gw / 119
4.4.1 Parlementaire geschiedenis / 119
4.4.2 De (meer)waarde van art. 16 Gw als grondrecht / 120
4.4.3 Het bereik van art. 16 Gw: materieel of formeel? / 122
4.5 Art. 7 EVRM / 124
4.5.1 De geschreven beginselen / 125
4.5.2 De ongeschreven beginselen / 126
4.5.3 De vereiste kwaliteit om te kunnen spreken van ‘law’ / 128
4.5.4 Kenbaarheid en voorzienbaarheid / 130
4.5.4.1 Kenbaarheid / 130
4.5.4.2 Voorzienbaarheid / 131
4.5.4.3 The content of the instrument considered / 132
4.5.4.4 The field the instrument is designed to cover / 133
4.5.4.5 Number and status of those to whom the instrument is addressed / 133
4.5.5 Enkele voorbeelden uit de rechtspraak van het EHRM / 136
4.5.6 Samenvatting / 138
4.6 Reikwijdte van het lex certa-beginsel / 138
4.6.1 Beperkte werking / 139
4.6.2 Art. 7 EVRM: ook buiten het (materiële) strafrecht / 141
4.6.2.1 De reikwijdte van de begrippen ‘criminal offence’ en ‘penalty’ / 141
4.6.2.2 Ruime werking, maar niet onbeperkt / 144
4.7 De verhouding tussen art. 1 lid 1 Sr en art. 7 EVRM / 145
4.8 Overige verdragen / 148
4.8.1 Art. 15 IVBPR / 148
4.8.2 Art. 11 lid 2 UVRM / 148
4.8.3 Art. 49 Handvest van de grondrechten van de Europese Unie / 149
4.9 Samenvatting en conclusies / 149
5 De wetgever en het lex certa-beginsel / 151
5.1 Inleiding / 151
5.2 Wetgevingstechnieken / 151
5.2.1 Inleiding: geen dwingende wetgevingstechniek voorgeschreven / 151
5.2.2 Modellen voor strafbaarstelling / 153
5.2.2.1 Formele en materiële delicten / 153
5.2.2.2 Commissie- en omissiedelicten / 154
5.2.2.3 Aflopende en voortdurende delicten / 154
5.2.2.4 Krenkings- en gevaarzettingsdelicten / 155
5.2.2.5 Kwaliteitsdelicten en algemene delicten / 155
5.3 Onduidelijke regelgeving: verschijningsvormen / 156
5.3.1 Wetssystematische onduidelijkheid / 156
5.3.1.1 Gelede normstelling / 156
5.3.1.2 Overige wetssystematische onduidelijkheid / 158
5.3.2 Semantische onduidelijkheid / 159
5.3.2.1 Taal als intrinsiek gebrekkig regelgevingsinstrument / 159
5.3.2.2 In de Nederlandse taal / 160
5.3.2.3 Vage normen / 161
5.3.2.4 Zorgplichtbepalingen / 162
5.4 Twee Nederlandse bepalingen in het bijzonder / 165
5.4.1 Inleiding / 165
5.4.2 Art. 285b Sr / 165
5.4.2.1 Belaging / 165
5.4.2.2 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 167
5.4.3 Art. 5 WVW 1994 / 168
5.4.3.1 Gevaar of hinder / 168
5.4.3.2 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 169
5.5 Duitsland / 171
5.5.1 Algemeen / 171
5.5.2 Nachstellung / 172
5.5.2.1 Inleiding / 172
5.5.2.2 Unbefugt nachstellen; beharrlich die Lebensgestaltung schwerwiegend beeinträchtigen / 173
5.5.2.3 Angriffsformen / 174
5.5.2.4 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 175
5.5.3 Gefährdung des Straßenverkehrs / 177
5.5.3.1 Inleiding / 177
5.5.3.2 Nicht in der Lage sein das Fahrzeug sicher zu führen (Fahruntüchtigkeit) / 179
5.5.3.3 Verstoßen gegen elementare Verkehrspflichten / 179
5.5.3.4 Gefährdung und Vorsatz / 180
5.5.3.5 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 180
5.6 Engeland / 182
5.6.1 Algemeen / 182
5.6.2 Harassment / 184
5.6.2.1 Inleiding / 184
5.6.2.2 Course of conduct / 187
5.6.2.3 Uitzonderingen / 187
5.6.2.4 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 187
5.6.3 Road traffic act: dangerous and careless driving / 190
5.6.3.1 Inleiding / 190
5.6.3.2 Dangerous driving / 190
5.6.3.3 Careless or inconsiderate driving / 192
5.6.3.4 Commentaar in het licht van het lex certa-beginsel / 193
5.7 Samenvatting en conclusies / 193
6 Rechtspraak / 195
6.1 Inleiding / 195
6.2 Rechtspraak van de Hoge Raad / 195
6.2.1 Algemene overwegingen / 195
6.2.2 Art. 285b Sr / 200
6.2.3 Art. 5 WVW 1994 / 205
6.2.4 Rechterlijke afbakening en invulling van delicten / 207
6.3 Duitsland / 209
6.3.1 Algemene overwegingen / 209
6.3.2 Nachstellung / 210
6.3.3 Gefährdung des Straßenverkehrs / 213
6.4 Engeland / 215
6.4.1 Algemene overwegingen / 215
6.4.2 Harassment / 216
6.4.3 Road traffic act: dangerous, careless or inconsiderate driving / 216
6.5 Rechterlijke toetsing van het lex certa-beginsel / 218
6.5.1 Inleiding / 218
6.5.2 Hoe toetst de rechter? / 218
6.5.2.1 Toetsen bepleit in de literatuur / 218
6.5.2.2 Hoge Raad / 220
6.5.2.3 EHRM / 222
6.5.2.4 Pleidooi voor een abstract-concrete toets voor voldoende duidelijkheid / 225
6.5.3 Rechtsgevolg van een te vage strafbepaling / 226
6.5.3.1 Materieel gevolg / 226
6.5.3.2 Processueel gevolg / 228
6.6 Samenvatting en conclusies / 228
7 Actuele betekenis van het lex certa-beginsel: realiseren of compenseren? / 231
7.1 Inleiding / 231
7.2 De praktische betekenis van het lex certa-beginsel / 232
7.2.1 De wetgever / 232
7.2.2 Rechtspraak / 232
7.2.3 Literatuur / 233
7.2.3.1 De opkomst van de vage norm / 233
7.2.3.2 Het lex certa-beginsel verdedigd / 235
7.2.4 Vage normen zijn onvermijdelijk in het strafrecht / 236
7.3 Herijking van het lex certa-beginsel / 241
7.3.1 Samenhang met het rechtszekerheids- en het schuldbeginsel / 241
7.3.2 Hernieuwde fundering van het lex certa-beginsel / 242
7.4 Compensatie / 244
7.4.1 Restrictieve interpretatie van vage normen / 244
7.4.2 Ruimer beroep op rechtsdwaling / 245
7.4.3 Procesrechtelijke compensatie / 246
7.4.3.1 Uitbreiding tenlastelegging / 246
7.4.3.2 Terughoudend vervolgingsbeleid door het Openbaar Ministerie / 247
7.4.3.3 Grotere motiverings- en responsieplicht / 247
7.4.4 Strafvermindering / 248
7.5 Samenvatting en conclusies / 249
8 Conclusies / 251
8.1 Inleiding / 251
8.2 Conclusies / 251
9 Samenvatting / 257
9.1 Samenvatting / 257
9.2 Summary / 260
Literatuurlijst / 265