Het uitgangspunt van onze vrije markt economie is de idee dat de homo economicus puur handelt uit eigenbelang. De concurrentie op de markt houdt dit handelen vervolgens in toom. Concurrentie, competitie zo u wilt, vormt de motor van de markt. We zien competitie op alle niveaus: tussen staten (Europa versus China), tussen bedrijven, binnen organisaties (beter zijn dan het andere team) en tussen collega’s onderling (beter zijn dan de anderen, noodzakelijk voor mijn carrière). Het hele bonussysteem is op dit competitiedenken gebaseerd en voedt de onderlinge strijd.
Het heeft ons zeker gebracht waar we nu staan. Maar concurrentie heeft ook zijn keerzijde. Een toenemende groep economen en filosofen veronderstelt een direct verband tussen die competitie en de crises van het huidige systeem. Sterke competitie lijkt blind te maken voor gezonde grenzen. Het leidt tot uitputting van grondstoffen, wereldwijde toename van vervuiling en CO2 uitstoot, opwarming, een sterk groeiende energie behoefte, afnemende voorraden fossiele brandstoffen.
In competitie houden we kennis, ervaring, inzichten en hulpbronnen strikt voor onszelf. Want we willen een concurrentievoordeel creëren of vasthouden. We gaan zeker niet delen, geven om te ontvangen, de ander helpen. Naarmate de complexiteit toeneemt, verergert dit denken de situatie slechts. De eurocrisis laat dit overduidelijk zien. De sterke neiging bestaat in Europa om ons meer achter de landsgrenzen terug te trekken, ieder voor zich. De stap naar een groter geheel waar we kunnen delen wordt maar niet gemaakt. En dus groeide een brandje uit tot een niet te beheersen eurocrisis.
In de crises van de laatste jaren werd steeds teruggegrepen op restauratie van het systeem, en bleven fundamentele hervormingen uit. Natuurlijk, want volgens Einstein kunnen problemen niet opgelost worden met hetzelfde denken dat ze veroorzaakt heeft. De mantra van de ‘concurrentie gelovigen’ blijft onverminderd dat ‘meer concurrentie de problemen oplost’. Het tegendeel hebben we kunnen zien na het vermarkten van een groot deel van de publieke sector. De Occupy beweging stelt het fundamentele falen van dit systeem inmiddels aan de orde, maar wordt door het ontbreken van richting en oplossing niet erg serieus genomen.
Op internet, in de sociale media, ontstaat de laatste jaren een beweging die ‘sharing is caring’ wordt genoemd. Muziekbestanden, informatie, kennis, foto’s, films, alles wordt vrijelijk gedeeld. Het werkt vanuit de idee dat ‘als ik geef, dan ik vanzelf ook krijg’. Geven is zorgen voor mezelf en voor anderen. Zoals in de volgende metafoor: als twee mensen een stuiver uitwisselen gaat ieder met één stuiver weg. Als twee mensen een idee uitwisselen, gaat ieder met twee ideeën weg. Ook Wikipedia is gebaseerd op het principe van vrijelijk delen. Deze nieuwe generatie lijkt, gevormd in de sociale media, het concurrentieprincipe achter zich gelaten te hebben. Zij kijken als het ware meewarig naar het oude, in hun ogen zo opgefokte denken. Alsof ze daar niet meer bij passen. Een niet te stoppen trend.
Matt Ridley (auteur van ‘De rationele optimist’ uit 2010) beschrijft de ‘wet van de toenemende meeropbrengsten’ door het combineren en uitwisselen van ideeën. Hij stelt dat werkelijke innovatie delen van kennis, ervaring en hulpbronnen nodig heeft. Alleen dan kan de synergie ontstaan die nodig is. We moeten dus onze hele manier van denken veranderen. Want we staan voor de opgave het complexe, wereldwijd vervlochten systeem te verbeteren, te transformeren, met behulp van duurzame oplossingen. Om processen te ontwerpen hoe we geleidelijk het huidige, op verspilling gebaseerde systeem, om kunnen bouwen naar een duurzame vorm. Dat lukt niet via concurrentie, wel door multidisciplinaire uitwisseling en samenwerking.
Die transitie vraagt ook om andere organisatievormen. De op controle en hiërarchie gebaseerde productieorganisatie heeft duidelijk geen antwoorden op deze uitdagingen. Veel leiders beseffen dat niet en zien hun toptalent vetrekken. Het talent dus dat zich in deze tijd niet meer aan hiërarchie en controle wenst te onderwerpen. Duurzame innovatie ontstaat vooralsnog in kleine ondernemingen waar op basis van gelijkwaardigheid, innovatieve kracht gekoppeld wordt aan ondernemerschap. De ledlamp werd niet ontwikkeld door Philips. Philips deed weinig meer dan op het juiste moment deze ondernemingen overnemen en incorporeren.
Als we meer en meer gaan delen, wat gebeurt er dan met de concurrentiemarkt? Die zal aan belang inboeten en zal meer een uitwisselingsmarkt worden. Ook nu al kun je zien dat de partnerships die nodig zijn voor innovaties vooral in netwerken ontstaan. Partnerships gedijen niet in concurrentie. Al met al is dit geen utopische toekomst. Het ontstaat, het groeit, en zoekt naar nieuwe vormen. Het moet nog opboksen tegen het oude systeem, maar ontwikkelt zich tegen de verdrukking in. Hopelijk op tijd en in voldoende omvang om bij de onvermijdelijke neergang van het huidige systeem het stap voor stap over te nemen. Het zijn boeiende tijden.
