U noemt een product een georganiseerd probleem. Kunt u dat toelichten?
Een klant verkeert in de illusie dat als hij een product koopt, hij een oplossing voor een probleem koopt. Maar als dat product een echt adequate oplossing is voor zijn probleem, zal de producent snel op de fles gaan. Daarom verpakt die zijn oplossing als een georganiseerd probleem om ervoor te zorgen dat de klant het product uiteindelijk nog een keer moet kopen, en het oude afdankt. Het is van meet af aan designed to fail. Daar is alle ellende mee begonnen: dat consumenten die iets aanschaffen voor bijkomende consequenties worden geplaatst waar ze niet aan gedacht en ook niet om gevraagd hebben. In onze lineaire economie liggen macht en verantwoordelijkheid te ver uit elkaar. Het toppunt hiervan zijn bedrijven als Airbnb. Het is de grootste hotelketen ter wereld, maar hoeveel kamers hebben ze zelf schoon te houden, hoeveel ramen te lappen? Nul. Ze hebben dus alle macht, maar nul verantwoordelijkheid. Dat is de decadentie van het verdienmodel van onze lineaire economie. Daar zie je in het groot waar wij in het klein, dus op productniveau, ook mee te maken hebben.
Voor iemand die niet in een lineair model gelooft, bent u opvallend kritisch ten aanzien van recyclen.
Recyclen is het optimaliseren van een in wezen verkeerd proces. Het is onze poging de weeffout in het systeem zo klein mogelijk te houden. Maar wie bezig is met optimaliseren, is dus niet bezig met transformeren. De recycle-firma’s maken ook onderdeel uit van de lineaire keten en hanteren een even verderfelijk verdienmodel. Ze kijken welke materialen nog rendabel gedolven kunnen worden, en wat te duur blijkt om te redden, gaat de verbrander in. Dat is, hoe je er ook naar kijkt, een eindig proces. De aarde is een gesloten systeem, alles wat je verbrandt, krijg je nooit meer terug. Recyclebedrijven zijn in feite het toppunt van niet alleen onze lineaire economie, maar onze lineaire cultuur. In feite is die hele duurzaamheidscultus van de laatste jaren een groot probleem. Met duurzaamheid bereiken we hooguit een besparing van tien procent, terwijl we naar honderd moeten, en kunnen.
U signaleert een lineaire cultuur. Waarin uit die zich?
We zijn niet meer in staat ons te realiseren hoe complex het leven is. De grootste fout is dat de meesten van ons niet verder komen dan nadenken over de kortste weg van a naar b. We delven grondstoffen, maken daar producten van, die we verbruiken en daarna weggooien. Die lineaire route bestaat in de natuur niet, nergens. De natuur kiest nooit voor de kortste weg. Wij proberen onze supercomplexe problemen op te lossen met een eendimensionaal antwoord, en dat werkt natuurlijk niet.
Wat is daarvan de oorzaak?
Mede onder invloed van de Katholieke kerk zijn we op een zeker punt in de geschiedenis gaan denken dat wij, de mens, het middelpunt zijn van de schepping. We zijn gaan denken dat we ons alles kunnen permitteren, en de opkomst van machines en techniek heeft dat gevoel alleen maar versterkt. Hierdoor zijn we langzaam afgegleden naar een totaal scheve positie ten opzichte van alles wat ons leven mogelijk maakt.
U stelt dat de consument straks geen product meer koopt maar een prestatie. Is die trend al ingezet?
De eerste stap in het proces dat ik beschrijf is dat de consument geen product meer afneemt maar een service, een dienst. Dan Dat doen we deels al: niemand die naar de Verenigde Staten wil vliegen, koopt daarvoor zijn eigen vliegtuig. Je koopt in plaats daarvan de performance van de luchtvaartmaatschappij. Dergelijke modellen zijn op dit moment inderdaad in allerlei varianten aan een opmars bezig. Je kunt in de verleiding komen het te vergelijken met een leaseconstructie, maar een leaseauto die je weer inlevert, gaat uiteindelijk nooit terug naar de fabrikant, maar wordt ergens in Afrika opgereden. De tweede stap moet er dus uit bestaan dat alle verantwoordelijkheid, niet alleen voor de service maar ook voor de fabricage van de producten, terugvloeit naar de producent. Hij blijft zelf eigenaar van alles wat hij maakt. Dat zal ervoor zorgen dat hij veel zuiniger en bewuster met al die grondstoffen omgaat, en zijn producten zo zal maken dat alle onderdelen eenvoudig gedemonteerd kunnen worden voor een volgende cyclus, in hetzelfde product of elders, in andere samenstelling. Een derde stap is dat de fabrikant in een materialenpaspoort bijhoudt uit welke componenten al zijn producten bestaan en waar die kunnen worden aangetroffen. En de laatste stap gaat over het toekennen van identiteit en rechten. Wie is nou eigenlijk de eigenaar van die grondstoffen? We moeten concluderen dat wij, de mens, geen eigenaar kunnen zijn van alles wat ons leven mogelijk maakt, maar er hooguit rentmeesterschap over kunnen uitoefenen.
Dit klinkt wellicht utopisch, maar u heeft zelf bewezen dat het kan.
Ja, zes jaar geleden heb ik bij de herinrichting van ons architectenkantoor tegen Philips gezegd: ik wil wel jullie licht, maar heb geen behoefte aan jullie georganiseerd probleem. De salesmanager reageerde nogal onwennig, maar wilde er wel mee aan de gang, op voorwaarde dat ik het niet tegen zijn baas zou zeggen. Toen hij later terugkwam met een mooi lichtplan, zei ik: je begrijpt toch hopelijk wel dat de benodigde stroom ook bij jullie georganiseerde probleem hoort. Ik wil licht, en als jullie daar stroom voor nodig hebben, prima, maar dat is mijn zorg niet, ik ga die stroom niet betalen. Ook dit werd niet bepaald met gejuich ontvangen, maar uiteindelijk kwam er een nieuw lichtplan dat 30 procent zuiniger was dan het oude. Zes jaar geleden werd ik met grote ogen aangekeken, nu is het begrip veel groter. Philips biedt dit verdienmodel, Light as a Service, inmiddels wereldwijd aan onder de naam Circular Lighting.
Komen dit soort initiatieven nog wel op tijd voor het redden van onze planeet?
Dat is niet de juiste manier om die vraag te stellen. Hoe vroeg of laat je ook maatregelen neemt, je bent altijd op tijd, alleen de consequenties zullen verschillen. Hoe eerder je schakelt, hoe kleiner de gevolgen waarmee je rekening hoeft te houden. Ons huidige klimaat lijdt onder onze leefstijl van dertig jaar geleden. Het enige wat we kunnen doen is ons gedrag veranderen, en daar is een vrije geest voor nodig.
