Hij heeft veel lol gehad tijdens het schrijven van De succesillusie, vertelt Richard Engelfriet thuis in de oude Tilburgse arbeiderswijk waar hij met zijn gezin woont. Sinds hij van zijn geloof in succesmethodes is gevallen, ziet hij pas hoeveel onzin er verschijnt. ‘Ik heb er zelf ook aan meegedaan. Ik ben naïef geweest. Inmiddels weet ik dat de meeste boeken over de maakbaarheid van succes op drijfzand zijn gebaseerd.’
Engelfriet begon zijn carrière ooit als trainer. Debattrainer. ‘En dat ging heel goed. Dus toen iemand vroeg of ik ook training in overtuigingstechnieken zou kunnen geven, deed ik dat. Training in netwerken? Prima. Loopbaanvaardigheden? Geen probleem. Ik heb mensen van alles geleerd over elevator pitches, SMART-doelen stellen, de Belbin Test, de Roos van Leary, het grote waarom van Simon Sinek, noem maar op.’
Alles liep op rolletjes. Tot die dag in 2012, toen hij naar het Eurovisie Songfestival zat te kijken. Joan Franka vertegenwoordigde Nederland. De jonge zangeres met de verentooi zong vals en zakte genadeloos door het ijs. ‘Wat mij bijbleef, was wat ze na afloop van haar optreden zei: maar ik ben wel mezelf gebleven. Het was alsof ik een echo van mezelf hoorde. Het is niet makkelijk, optreden als je weet dat 600 of 700 miljoen mensen kijken. Maar in plaats van te erkennen dat ze misschien eens zangles zou moeten nemen, zei ze: ik ben mezelf gebleven. Dat was precies wat ik tijdens mijn carrière als trainer klanten heb geadviseerd: als je maar dicht bij jezelf blijft. Opeens begreep ik hoe leeg dat klinkt. Als je die gedachte toelaat, die twijfel over het fundament van je werk, is het einde zoek. Dan valt opeens het hele kaartenhuis in elkaar.’
Onderzoek
Engelfriet besloot zich te verdiepen in de achterliggende onderzoeken van alle succesmethodes waarmee hij in aanraking was gekomen. Hij viel van deze ene verbazing in de andere. De SMART-methode zou zijn gebaseerd op een onderzoek aan de Yale University uit 1953, waarin drie procent van de studenten een helder beeld had van hun ambities. Toen die kleine groep jaren later werd nagetrokken, bleken zij in vergelijking met de rest inderdaad succesvol. Maar de studie bleek helemaal niet te bestaan. Andere bekende theorieën, uitgelegd in bestsellers als In Search of Excellence van Waterman en Peters, Good to Great van Collins, Built to Last van Collins en Porras, zijn evenmin serieus te nemen: de onderliggende wetenschappelijke methodes zijn flinterdun en aanvechtbaar, ontdekte Engelfriet. ‘Vaak zijn de uitkomsten gebaseerd op enquêtes’, zegt hij. ‘De auteurs gaan op zoek naar succesvolle mensen, vragen waarom zij succesvol zijn en schrijven dat op. Zelfs een wetenschapper als André de Waal doet er aan mee met zijn HPO’s. Het is perceptieonderzoek, meer niet. Zo ontstaat het Halo-effect: wij hebben succes, dus wij hebben de juiste methode. Als het goed gaat, ligt het aan ons, als het slecht gaat, komt het door de omstandigheden.’
En dan al die voorbeelden die telkens maar weer opduiken. De kikkers die in een pan water zouden blijven zitten als je de temperatuur langzaam opvoert. Onzin. Die ene dag per week die medewerkers van Google zouden krijgen om aan een eigen project te werken. Blijkt nooit te zijn ingevoerd. De ja-maar-vrije-zone die vervelende werknemers op afstand moet houden. ‘Ik heb ooit met eigen ogen zo’n bordje met ja-maar-vrije-zone gezien bij het ROC in Leiden. Was daar maar iemand die ja-maar had durven zeggen tegen het management. Dan was dat megalomane bouwproject misschien niet doorgegaan.’
Sinterklaas
Het was niet eens een grote teleurstelling toen hij van zijn geloof viel, vertelt Engelfriet. Hij moest terugdenken aan het moment dat hij te horen kreeg dat Sinterklaas niet bestaat. ‘Maar dan houd je je mond. Nu niet. Dat komt doordat ons geloof in de managementgoeroes ook gevaren met zich meebrengt. Voor organisaties, maar ook voor individuen. SMART doelen opstellen brengt enorm veel bureaucratie met zich mee, waardoor mensen zich met de verkeerde dingen moeten gaan bezig houden. Ik heb meegemaakt dat een schooldirecteur iets wilde doen aan de lesuitval. Hij wilde dat wel meetbaar maken. Hij kondigde aan ieder jaar de lesuitval terug te willen brengen met vijf procent. Zijn docenten waren tegen. Zij gaven er de voorkeur aan te streven naar zo min mogelijk lesuitval. Maar dat kan ik niet meten, was het antwoord van de directeur. Vanwege zijn machtspositie trok hij natuurlijk aan het langste eind. Het gevolg is dat de docenten nu zijn gedwongen rapportages op te stellen voor de manager in plaats van les te geven, hun eigenlijke werk. We zijn aan het doorslaan.’
Erger vindt Engelfriet het als mensen echt persoonlijk worden aangesproken op hun zogenaamde falen. ‘Ik ken het verhaal van een jonge vrouw die aan de Zuidas in Amsterdam werkt. Ook de firma waar zij werkt had last van een te hoog ziekteverzuim. Het antwoord van het management was dat iedereen verplicht op een cursus mindfulness moest. Toen zij toch een burn-out opliep, kreeg zij van haar manager de vraag of ze wel had opgelet tijdens de cursus. Alle anderen die de cursus hadden gedaan, hadden immers geen burn-out. En zij wel. Dat is niet alleen dom, dat is stuitend. Maar dat krijg je wel wanneer je volhoudt dat zo’n methode tot succes leidt. Dan zeg je in feite: als je dit-en-dat doet, ben je verzekerd van succes. Als je geen succes hebt, is dat dus je eigen schuld. In het boek Grit schrijft wetenschapper Angela Duckworth dat succes te danken is aan passie en doorzettingsvermogen, ook weer op basis van een enquête onder succesvolle mensen. Dat is een belediging van alle mensen die geen succes hebben. Hadden jullie maar meer passie en doorzettingsvermogen moeten tonen, zegt zij eigenlijk. Hoe weet ze dat?’
Kritisch vermogen
Is het niet een kwestie van gezond verstand, het ontrafelen van dit gedachtengoed? Nee, zegt Engelfriet, dat is te weinig. Het gaat om kritisch vermogen. ‘Het plan voor dit boek werd concreet toen vorig jaar V&D omviel. Ik viel soms van mijn stoel door wat ik toen hoorde van sommige deskundigen. De één zei: V&D had geen visie. Nou, die is heel gemakkelijk terug te vinden. V&D had juist een heel duidelijke visie. De ander zei: V&D was online niet sterk genoeg. Onzin. V&D had een uitstekende webshop, die miljoenen omzette en beter scoorde dan het beste filiaal. Alle retailgoeroes roepen: je moet een multichannelstrategie hebben. En Action dan? Die winkelketen laat zien dat het tegendeel waar is. Een eerste artikel dat ik hierover heb geschreven voor Managementsite.nl kreeg ongelooflijk veel respons. Kennelijk raakte ik de juiste snaar.’
De goede reacties zetten Engelfriet ertoe aan meer te gaan schrijven. Over verplichte cursussen, of kleurenmethodieken waar iedereen leert dat hij blauw of rood is. ‘Dan vul je een test in en anderhalf uur later is wat je zelf hebt ingevuld het resultaat. Het lijkt Derek Ogilvie wel. Eerst vertel je dat je last hebt van het verlies van je vader en even later zegt hij dat het verlies van je vader nog zo veel invloed op je heeft.’
Engelfriet is het ontmaskeren van flauwekul de laatste jaren gaan zien als een missie. ‘Het stoort mij echt dat we de kant opgaan dat een burn-out of andere misère als je eigen schuld wordt gezien. Dat je, wanneer je maar positief genoeg in het leven staat, wel succes kunt boeken. Dat vind ik een slechte ontwikkeling. Het is echt onzin dat het wel goedkomt als je maar positief genoeg bent. Maar veel van dit soort methodes zijn juist op deze gedachte gebaseerd. Ik zou willen dat goeroes, trainers en coaches daar beter over nadenken.’
Reaguurders
Hoe hebben die goeroes, trainers en coaches trouwens op het boek van Engelfriet gereageerd? ‘Dat viel nog niet mee, om eerlijk te zijn. Ik kreeg de hele goeroewereld over me heen. Juist een aantal van de bekende sprekers die beweren dat je in je organisatie je eigen tegenspraak moet organiseren, die hoog opgeven van een tegendraads geluid, bleken niet echt goed tegen kritiek te kunnen. Zij werden soms echt persoonlijk. Nou vond ik dat nog niet zo erg, ik noem er ook een paar met naam en toenaam. Maar zij ontpopten zich tot reaguurders van een bedenkelijk niveau. Of een coach die liefde en openheid propageert, die bruggen zegt te bouwen, komt zelf opeens ongemeen fel uit de hoek. Dat vond ik raar.’
Welke van de methodes die Engelfriet in zijn boek heeft geanalyseerd beschouwt hij eigenlijk als de belachelijkste? ‘Dat moet toch wel Start With Why van Simon Sinek zijn’, zegt hij. ‘Aan een boek als In Search of Excellence ligt nog enig onderzoek ten grondslag, maar het Grote Waarom van Simon Sinek is echt volslagen onzin. Dat is echt op helemaal niets gebaseerd.’⁋
Over Hans van der Klis
Hans van der Klis is freelance journalist. Hij schrijft regelmatig artikelen voor Managementboek.
