Bent u blauw of rood? Vaart u op intuïtie of bent u een waarnemer? Aan vragenlijsten om mensen te typeren geen gebrek. "Je kunt er zowat alles mee doen: jezelf leren kennen, je team leren kennen, beter leren communiceren en verkopen, beter samenwerken, creatiever leren denken en je ganse bedrijf ermee transformeren," aldus de Patrick Vermeren, die met zijn boek ‘De HR-ballon’ een tiental populaire praktijken doorprikt. Situational Leadership, NLP, typologieën zoals MBTI (de Myers-Briggs Type Indicator) of het enneagram en zelfs de behoeftepiramide van Maslow, ze berusten allemaal op niet bewezen of inmiddels weerlegde theorieën, stelt de Belgische adviseur. Stuk voor stuk populaire testen en methoden waar menig bedrijf gebruik van maakt en talloze consultants, trainers, coaches en bureaus goud geld aan verdienen.
In de VS bestaan wel 2400 verschillende instrumenten met een geschatte omzet van 400 miljoen per jaar. En dat alleen al aan licenties en testkosten, de vervolgtrainingen zijn in dat bedrag niet eens meegerekend. Voor Nederland komt Vermeren tot een cijfer van gemiddeld drie tot vier procent van iemands jaarsalaris dat aan training en ontwikkeling wordt besteed. Hij spreekt over populaire pseudowetenschap en ergert zich met name aan de lakse houding van de beroepsgroepen van psychologen. Een commissie van het Nederlands Instituut van Psychologen benoemt wel de bonafide testen en theorieën zoals NEO-PI-R en Big Five Personality, maar bestrijdt niet actief de uitwassen.
Is dat erg? Ja, aldus Vermeren, want er schuilen wel degelijk gevaren in. Veel van die testen leveren een ongenuanceerd beeld op waar mensen aardig van kunnen schrikken. En soms met directe en ingrijpende praktische consequenties: eenmaal bestempeld als ‘introvert’ kun je een baan in de verkoop wel vergeten. Kortom, ethisch niet verantwoord, betoogt de Belgische auteur.
Een stap verder gaan de zogenaamde ‘large group awareness trainingen’ van organisaties als Landmark, CSA en Essence, die nogal confronterend kunnen zijn. Menig zin- en gelukszoeker lijkt er baat bij te hebben, maar sommigen raken compleet de weg kwijt. Volgens Peter Hanneman, psychiater en waarnemend geneesheer-directeur van GGZ Buitenamstel klopten de afgelopen tien jaar een dertigtal mensen aan bij zijn organisatie na deelname aan Landmark-bijeenkomsten. Met identiteitsproblemen en angstgevoelens, in verwarring, vol schaamte of met een psychose.
Opvallend is de agressieve manier waarop kritiek wordt bestreden. Diverse journalisten en media ontvingen faxen en brieven met dreigende taal van advocaten na minder lovende woorden over de betreffende organisaties of methoden. Momenteel loopt een kort geding van Essence BV tegen de stichting die de kritische website www.stelling.nl runt.
Dat het echt uit de hand kan lopen, liet de hoogleraar pedagogie Normand Baillargeon van de Universiteit van Québec zien tijdens de Skepsis-dag. Hij beschreef hoe de Orde van de Zonnetempel, die droomde van emigratie naar een spirituele planeet vlakbij Sirius, tien jaar lang het gerenommeerde energiebedrijf Hydro-Québec wist te infiltreren met seminars en cursussen op het gebied van persoonlijke groei en zelfontplooiing. Het eindigde in 1994 in een collectieve moord- en zelfmoordpartij waarbij tientallen aanhangers van de sekte in Zwitserland, Frankrijk en Québec om het leven kwamen. Onder hen enkele hooggeplaatsten van het genoemde bedrijf, een journalist en een burgemeester. Hoe dat kon gebeuren? Omdat we - in tegenstelling tot wat we graag geloven - misschien niet altijd denken en handelen volgens de rede, aldus Baillargeon, verwijzend naar psychologische mechanismen als groepsdruk, on(der)bewust gedrag en cognitieve dissonantie. Zo hield hij het gehoor van op en top rationalisten toch nog een spiegel voor tijdens de eerste dag van de Maand van de Spiritualiteit.
Over Walter van Hulst
Walter van Hulst is freelance journalist.
