Het boek en het badwater

Lisa Kuitert is hoogleraar Boekwetenschap aan de UvA, dus het lag voor de hand dat ‘Het boek en het badwater. De betekenis van papieren boeken’ geen onpartijdige beschrijving van de stand van zaken zou worden. Bij de presentatie in boekhandel Scheltema noemde de auteur haar boek zelf een strijdschrift: het zit haar dwars dat het papieren boek de afgelopen jaren in de verdrukking is gekomen, en ze geeft overtuigende argumenten waarom dat een slechte ontwikkeling is. Zo is het cruciaal dat het boek zichtbaar blijft. Zien doet lezen; hoe vaak is ons leven niet verrijkt met een boek waar we helemaal niet naar op zoek waren, maar waar we toevallig in de boekhandel of bibliotheek tegen aanliepen? Bij e-boeken (en in online winkels) gebeurt dat veel minder, met alle verarming en verschraling van dien. Des te alarmerender is het dat uitgerekend in bibliotheken boeken steeds vaker stiefmoederlijk worden behandeld. In een hip boekenpaleis als de Amsterdamse Openbare Bibliotheek staan sinds de verhuizing uit het veel kleinere pand op de Prinsengracht niet meer, maar minder boeken in de zichtkasten – knusse zitjes, overlegplekken en zelfstudieruimtes zijn kennelijk belangrijker. En op de website van de Koninklijke Bibliotheek komt in de mission statement het woord ‘boek’ precies nul keer voor – een symbolische illustratie van de afnemende zichtbaarheid van het boek in onze samenleving. Kuitert bespreekt in haar boek de typische eigenschappen van het fysieke boek die het zo’n bijzondere status geven tussen andere media. Zo zijn er de ‘haptische’ kwaliteiten van het boek (p. 41): het is een object dat je wilt vastpakken, waar je een bepaald gevoel bij hebt, waar je blij van wordt, dat lezers letterlijk een houvast biedt. Uit een papieren boek neem je beter informatie op dan uit een elektronische variant, en veel mensen ervaren het ook als betrouwbaarder. Als klap op de vuurpijl haalt Kuitert onderzoek aan waaruit zou blijken dat lezende mannen beter zijn in bed (mits de gelezen boeken geen porno zijn of horror). Uit dat laatste voorbeeld blijkt al wel dat niet al het onderzoek waaruit Kuitert gretig citeert, even serieus genomen moet worden. ‘Wetenschappelijke’ conclusies zijn niet zelden boterzacht, en aangehaald onderzoek is soms al meer dan tien jaar oud – een eeuwigheid in het snel veranderende medialandschap. Voor een wetenschapper houdt Kuitert er zelf af en toe ook nogal krasse standpunten op na. Zo stelt ze dat de kennis die in papieren boeken is vervat, ‘niet bij elkaar is gegoogled’ en dat er ‘hard voor gewerkt is’ (p. 25); dit in tegenstelling tot alle onzin die op internet wordt gepubliceerd. Tja, daar zijn toch ook wel tegenvoorbeelden van te vinden. Meer in het algemeen construeert ze een tegenstelling tussen ‘virtueel’ (= elektronisch , online) en ‘echt’ (= gedrukt, op papier) die volgens mij niet meer van deze tijd is. De grootste kracht van ‘Het boek en het badwater’ is tevens een zwakte: het boek bestaat grotendeels uit een verzameling feiten, anekdotes en weetjes die zonder al te veel zorgen over structuur en opbouw over de negen hoofdstukken zijn verdeeld. Dat levert een geheel op dat vaak als los zand aan elkaar hangt, maar wel vol pareltjes zit waarmee de boekenliefhebber op feesten en partijen uitstekend voor de dag kan komen. Wist u bijvoorbeeld dat er al in 1477 geklaagd werd dat er veel te veel boeken waren? En dat in 1876 een satiricus al vermoedde dat mensen in onze eeuw alleen nog boeken zouden kopen ‘als ze er gratis een pot pommade, een mooie haarkam, tandenborstel of een mud gort bij zouden krijgen’ (p. 99)? Wie dit soort informatie op waarde weet te schatten, zal aan lezing van ‘Het boek en het badwater’ een paar genoeglijke uurtjes beleven. En overigens ben ik van mening dat het papieren boek nog een lang leven beschoren moet blijven.