Ethisch opererende multinationals kunnen in conflictgebieden wel degelijk een positieve bijdrage leveren aan stabiliteit en vrede. Dat vraagt echter om begrip en gevoel voor cultuurverschillen en onorthodoxe werk- en denkwijzen, zoals constructief samenwerken met non-profitorganisaties. Dat betogen Karolien Bais, als zelfstandig journalist gespecialiseerd in internationale betrekkingen en Mijnd Huijser, consultant intercultureel management in hun recent verschenen boek 'De winst van vrede'. Zij zien een duidelijke trend waarin grote ondernemingen hun core business succesvol inzetten voor verbetering van bestuur, mensenrechten en welvaart. Al was het alleen maar uit welbegrepen eigenbelang. Dilemma. Je zit naast je beste vriend in de auto en ziet hoe hij met een snelheid van veel meer dan de toegestane 50 km per uur een fietser aanrijdt. Lieg je als enige getuige om hem in bescherming te nemen - ook als de fietser overlijdt? Voor 82 procent van de Nederlanders gaat de waarheid boven alles, blijkt uit onderzoek van Fons Trompenaars, goeroe op het gebied van intercultureel management. Amerikanen scoren nog hoger: 88 procent zegt in dit geval niet te willen of kunnen liegen. Voor Japanners (69 procent), Belgen (68 procent), Fransen (67 procent) en Chinezen (65 procent) ligt dit cijfer beduidend lager. Van de Indonesiërs zegt 54 procent geen loopje met de waarheid te nemen, van de Zuid-Koreanen 44 procent. "We gebruikten deze case tijdens een workshop bij een Amerikaanse multinational in Zuid-Korea" aldus Mijnd Huijser tijdens de presentatie van het boek 'De winst van vrede'. "Komt er 's avond in de bar een Amerikaan naar me toe. "Bedankt voor deze eye-opener - ik begrijp nu dat je Koreanen nooit voor de volle honderd procent kunt vertrouwen want als het ze beter uitkomt, liegen ze waar je zelf bij staat." De volgende ochtend benadert een Koreaan mij. 'Mooi voorbeeld gisteren. Ik zie nu in dat je Amerikanen nooit kunt vertrouwen, want ze verraden zelfs hun beste vriend.' Ethiek is dus niet universeel maar heeft alles te maken met cultuur." De jungle van Afganistan Bais en Huijser laten in hun boek aan de hand van praktijkvoorbeelden zien dat cultuurverschillen tot tal van ethische dilemma's leiden, zeker voor multinationals die in 'moeilijke' landen en regio's opereren. Neem de ING-bank, die als een van de eerste buitenlandse financiële ondernemingen de stap waagde naar Afganistan, het land dat na het verdrijven van de Taliban in 2001 betrekkelijke rust kent maar tevens 'aan het donorinfuus ligt', zoals Bais en Huijser het omschrijven. Vol goede bedoelingen. ING beschouwt het zelfs als een soort 'ontwikkelingssamenwerking': hulpgeldstromen vergemakkelijken, het bankwezen mee opzetten en het vertrouwen in financiële instituten herstellen, lokale bedrijven helpen bij het opzetten van een administratie. Echte democratische structuren bestaan er echter niet, ook onder de huidige regering-Karzai is de macht buiten de hoofdstad Kabul in handen van krijgsheren en vieren nepotisme en vriendjespolitiek hoogtij. Arno van Dijken, directeur Institutional and Government Advisory ING vertelt in 'De winst van vrede' hoe hij zo zorgvuldig mogelijk en met behulp van de Asian Development Bank een vijftal partners heeft geselecteerd voor de oprichting van de Afgaanse 'adoptiedochter' Tegelijkertijd onderkent Van Dijken de risico's van het opereren in een 'jungle waar niets geregeld is'. Zo kan het gebeuren dat de gezaghebbers, wiens netwerken je benut, hun posities kwijtraken aan anderen, die op hun beurt eigen 'vriendjes' meebrengen. Ook weet je amper met wie je eigenlijk zaken doet - niet zo handig in een land waar miljarden omgaan in drugshandel en smokkel. Tot slot kan het bedrijfsimago schade oplopen. Al met al vindt Van Dijken dat je de omstandigheden in zo'n land moet meewegen en "niet zomaar een westers begrippenkader over maatschappelijk verantwoord ondernemen kunt toepassen." Voeten in de modder Behalve Van Dijken komen diverse andere directeuren en managers van bedrijven in probleemlanden als Birma en lastige regio's in Afrika aan het woord. Ervaringsdeskundigen die allemaal 'met hun voeten in de modder hebben gestaan' en aan den lijve hebben meegemaakt dat kennis over cultuurverschillen cruciaal is. "Wie daar geen rekening mee houdt, is in het gunstigste geval ineffectief en in het ongunstigste geval zelf aanleiding tot nieuwe conflicten," stellen de beide auteurs in de inleiding. "Ten tweede blijkt dat ethisch juiste besluiten in de praktijk niet onbetwistbaar leiden tot ethische resultaten." Bais en Huijser plaatsen bijvoorbeeld grote vraagtekens bij economische sancties als manier om slecht leiderschap te bestrijden en -soms- een oorlog te voorkomen. Is het ethisch dat een of meer machtige landen politie-agent in de wereld spelen, en selectief hun eigen belangen mee laten wegen? Zo is Irak aangepakt na de invasie van Koeweit, terwijl Israël, Marokko, Turkije en Indonesië ongemoeid zijn gelaten toen ze (delen van) buurlanden bezetten. Zijn de negatieve humanitaire gevolgen voor de bevolking aanvaardbaar? Zie opnieuw het voorbeeld van Irak. En hoe effectief is een boycot eigenlijk - er zijn zelfs voorbeelden van 'averechtse' uitwerking waarbij een volk zich als één blok achter de gewraakte leider schaart? Juist de praktische en pragmatische benadering van Bais en Huijser maakt het boek zeer leesbaar. Geen hoogdravende theoretische, ideologische of ethische bespiegelingen of waarde-oordelen, maar concrete cases en heldere analyses. Zoals ze het zelf formuleren: "We hebben niet willen vaststellen welke partijen in conflictgebieden het gelijk aan hun kant hebben, maar welk optreden uiteindelijk het effectiefst bijdraagt aan conflictpreventie of stabilisering van een regio. Met andere woorden, ethisch ondernemen wordt in dit boek gemeten naar wat is bereikt, niet naar wat de bedoelingen waren." Westerse bril 'De winst van vrede' is dan ook de neerslag van vele jaren ervaring. Karolien Bais reist en schrijft al ruim 25 jaar, met tussenpozen in vaste dienst (onder andere bij het ANP en Internationale Samenwerking) maar vooral als zelfstandig freelance journalist. Van haar hand zijn talloze reportages verschenen over (post-)conflictgebieden zoals Nicaragua, Mozambique, Bosnië-Herzegovina en de Palestijnse Gebieden. In 1994 publiceerde ze het boek 'Het mijnenveld van een vredesmacht', over de VN-operatie in Cambodja. Mijnd Huijser studeerde filosofie en woonde en werkte vervolgens vijftien jaar in Zuidoost-Azië, het Midden-Oosten en Frankrijk. Hij heeft een eigen adviesbedrijf in intercultureel management en is gespecialiseerd in Japans-Europese samenwerking, internationaal onderhandelen en conflict-hantering. "We zijn beiden geboren in de tropen, en hebben nog steeds die hang en drang naar diep geurende en soms stinkende markten," verklaart Bais breed lachend de passie voor verre landen. De vele confrontaties met andere culturen hebben haar leren relativeren. "Oordelen is zo gemakkelijk. Je meet alles al snel af aan wat je weet. Dat maakt dat we met een westerse bril kijken naar ontwikkelingen elders. Jazeker, met een gevoel van superioriteit: wij weten wat goed is en wat fout, welke overheid deugt en welke niet. Die bril afzetten gaat bijna niet, maar het belangrijkste is dat je je goed realiseert dat je 'm op hebt en je handelen aanpast." Ze pleit hartstochtelijk voor begrip en respect voor andere culturen. "Dat is ook veel effectiever! Ik ontmoet soms mensen waarvan ik me afvraag waarom ze in het buitenland werken. En als het dan fout gaat, dan ligt het natuurlijk aan die andere partij." De taak van vredesduif Toch ziet Bais een kentering. "Sommige bedrijven zijn door schade en schande wijs geworden. Daarnaast staat ethisch ondernemen sterk in de belangstelling. Dat versterkt de dialoog en de samenwerking tussen het bedrijfsleven en de wereld van de niet- en inter-gouvernementale organisaties (NGO's)." Dat laatste zien Bais en Huijser als dé uitweg uit tal van dilemma's. Te lang hebben bedrijven NGO's als lastige, idealistische geitenwollen-sokken-dragers gezien, terwijl omgekeerd NGO's het bedrijfsleven als boeman of zelfs regelrechte 'collaborateur van ondeugdelijke regimes' hebben betiteld. Inmiddels zien de managers die Bais en Huijser aan het woord laten wel in dat ze een bijdrage kunnen leveren aan stabiliteit en vrede. Maar een al te nadrukkelijke rol in conflicten is een stap te ver. Diplomatiek gedrag, ok, maar dan wel binnen het eigen domein. Voor een bredere verantwoordelijkheid ontbreken de achterban en het mandaat. De NGO's op hun beurt nemen de taak van vredesduif wel op zich, maar voelen de frustratie van het ontbreken van (economische) macht. En zijn van mening dat bedrijven hun aanwezigheid moeten gebruiken om actief invloed uit te oefenen. "Gewaagde vraag: zijn die twee standpunten te verzoenen," aldus de auteurs aan het eind van hun boek. Met direct als antwoord: "Jazeker. Dat zou kunnen door de kracht van beide sectoren, het vertrouwen van de niet- of intergouvernementele organisaties en de economische macht van het bedrijfsleven, te combineren en maximaal in te zetten." Maar ook daarvoor is begrip en respect voor elkaars verschillen in denk- en werkwijze nodig. En de moed om te zoeken naar gemeenschappelijke doelen en belangen. Dat het kan laat mijnbouwer Freeport-McRoRan zien. Dit bedrijf lag in Papua zwaar onder vuur vanwege het inzetten van Indonesische veiligheidstroepen tegen de lokale bevolking. Uiteindelijk werd Gabrielle Kirk McDonald - bekend mensenrechtenadvocaat en onder andere rechter in het Joegoslavië-tribunaal - in huis gehaald als speciale adviseur. Ook werd Amnesty International ingeschakeld en opende Freeport de dialoog met de lokale bevolking. Het zoeken is dus naar nieuwe, onorthodoxe manieren om conflicten op te lossen. In de woorden van Bais en Huijser: "Utopisch? Vast! Bewijzen dat het onrealistisch is? Makkelijk! Maar onhaalbaar? Met zo'n sterke motivatie als het eigenbelang?"
Over Walter van Hulst
Walter van Hulst is freelance journalist.