Jaren geleden had ik een gesprekje met mijn toenmalige baas die aan mij vroeg wat ik precies bedoel met ‘de toekomst is niet kenbaar’. Gisteren moest ik er weer aan denken bij het lezen van de recensie van het boek Keynes: The Return of the Master van hoogleraar economie Robert Skidelsky. De kop van artikel was ‘De terugkeer van onzekerheid’. Een thema wat overigens ook in de bestseller De Zwarte Zwaan van Nassim Nicholas Taleb speelt: ‘de impact van het hoogst onwaarschijnlijke’.
Skidelsky’s boek handelt over de ontsporing van de economische wetenschap. De computermodellen van Goldman Sachs gaven in augustus 2007 nog aan dat er niets aan de hand was of zelfs kon zijn. De gehanteerde computermodellen schakelden het gezond verstand uit. Hier wordt nog eens bewezen, aldus de hoogleraar, dat Economie nu eenmaal geen echte wetenschap is. Het succes van economische theorieën is afhankelijk van toevallige omstandigheden en niet van de kwaliteit van de theorie. Skidelsky stelt dat de huidige crisis het resultaat is van een intellectueel falen van economie als vak.
Net als in de Chaostheorie draait alles in de Economie om het begrip ‘onzekerheid’. Onzekerheid en afwijkingen ten opzichte van planningen die chaos en verderf zouden veroorzaken. Het zijn vooral de economen na Keynes geweest die dat begrip uit de theorie hebben verwijderd. ‘Onzekerheid’ werd vervangen door ‘risico’. En dan kom je precies in het probleem van ‘de toekomst is niet kenbaar’. Risico’s kun je in kaart brengen. Onzekerheden niet, die gedragen zich als ‘Zwarte Zwanen’. Als je alleen maar ‘Witte Zwanen’ hebt gezien, weet je gewoon niet dat ‘Zwarte Zwanen’ bestaan en kun je de risico’s daarvan ook niet in kaart brengen. Risicomanagement heeft meer dan wat ernstige beperkingen.
De Chaostheorie komt uit een ander paradigma en kan niet vervangen worden door ‘de taal van de rationaliteit’, vertaald in modellen en bijbehorende ingeschatte risico’s. Ik probeerde dat toen, we spreken 1992, aan mijn toenmalige baas uit te leggen. Hij keek me met grote ogen aan, legde zijn bril neer en zei: ‘Ik begrijp je gewoon niet en als je gelijk hebt, zou het verboden moeten worden.’ Dat voor mij fundamentele gesprek leidde een paar jaar later tot het boek Niets nieuws onder de zon en andere toevalligheden samen met toenmalige college Rob Wetzels geschreven. Wij kenden allebei dezelfde fascinatie op dit punt. De fascinatie voor ‘niets nieuws’, Witte Zwanen, en ‘andere toevalligheden, Zwarte Zwanen’!
De vraag hoe die ‘onzekerheden’ kunnen optreden, is op zich niet zo moeilijk te begrijpen en komen in de boeken van Skidelsky en Taleb en in ieder boek over de Chaostheorie ruimschoots ‘aan de (wan-)orde’. Het is in ieder geval niet de hand van God, we doen het gewoon zelf. Keynes zei bij een lezing in 1924: ‘Als individuen bij het najagen van hun eigenbelang tegelijkertijd ook het algemeen belang zouden dienen, dan zou de politiek filosoof met pensioen kunnen gaan ten gunste van de zakenman. Zo is het echter niet en elk tijdperk moet opnieuw de Agenda voor het regeren samenstellen.’ De titel van die lezing luidde overigens: ‘Het einde van het Laissez-Faire’.
Chaos ontstaat doordat iedereen zijn eigen korte termijn lineaire belang nastreeft. Allemaal een auto, dus allemaal stilstaan. Allemaal te hebberig bij de DSB, de bank failliet. Allemaal in het vliegtuig, milieu naar de knoppen. Enzovoort, enzovoort… Zo organiseren we onze eigen Zwarte Zwanen. Allemaal varkens in Brabant, iedereen de pest.
Feitelijk is het heel simpel: hoe meer we ons focussen op primaire effecten voor de korte termijn, hoe meer we gelijktijdig ook secundaire, bij- en verborgen effecten buíten ons gezichtsveld creëren. De toekomst is niet kenbaar en we organiseren die onzekerheid zelf door alsmaar strakker te plannen en ons te focussen. Het zou verboden moeten worden.
