‘Materieel gaat het uitstekend met ons, mentaal wat minder’

Kun je iets vertellen over de achtergrond van het boek?
Zeker, ik heb een bedrijf dat ‘De Argumentenfabriek’ heet waarbij we klanten begeleiden bij het denken. Het gaat vaak over grote thema’s zoals de toekomst van het onderwijs, de jeugdzorg of de woningmarkt. Wat mij opviel was dat als we deze onderwerpen bespraken mensen prima voor zich zagen hoe de toekomst in materiële zin eruitziet, maar als je vroeg hoe we dan mentaal beter zouden worden vielen ze stil. Dan kwamen ze niet veel verder dan Boeddha, of het beter opvoeden van je kinderen. Blijkbaar schiet onze verbeeldingskracht tekort als we moeten nadenken over hoe we als mensen mentaal beter kunnen worden. Hierover schreef ik twee jaar geleden een verhaal voor de Volkskrant waarin ik sprak over de ‘Mentale vooruitgang.’ Naar aanleiding daarvan leerde ik Joep Verbugt kennen, voorzitter raad van bestuur van GGzE, een ggz-instelling in Eindhoven. Joep had net het boek Pleidooi voor een mentaal offensief geschreven. Zo ontstond de denktank om na te denken over mentale vooruitgang met daarin 20 partijen. November 2019 zijn we begonnen.

Hoe verliepen de bijeenkomsten?
Na elke sessie plaatsten we een verslag van de bijeenkomst op LinkedIn en dat groeide uit tot een soort beweging met als achterliggende gedachte: we zijn als land rijker dan ooit, maar mentaal gaat het niet zo goed met ons. Laten we nadenken hoe dat beter kan.

Wat bedoel je precies met ‘mentale problemen’?
Uit de analyse van de mentale toestand door de denktank blijkt dat er veel zorgelijke ontwikkelingen zijn. We zijn een mentaal opgebrande, gedemotiveerde, sociaal versplinterde, zinzoekende prestatiesamenleving aan het worden. Het gebruik van antidepressiva en de vraag naar psychische hulp bij de GGD nemen toe. Sociale angst onder tieners is een probleem en het aantal zelfmoorden onder jongeren neemt toe. Psychologische problemen zijn nu al de belangrijkste oorzaak van verzuim op het werk. Deze moderne mentale problemen zijn voor een groot deel sociale, ideologische en cultureel-economische problemen. Het zijn collectieve mentale problemen, die ook een collectieve aanpak vergen.

Je maakt natuurlijk als eerste met die experts een analyse van wat er precies aan de hand is. Hoe zag die analyse eruit?
We hebben in de denktank veel kennis verenigd vanuit de ggz en de bedrijfsgeneeskunde, maar ook van onze kennispartners TNO, Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) en Trimbos. Dankzij hen hadden we toegang tot veel actuele kennis, ook internationaal. Dan zie je dat landen als Canada en Nieuw-Zeeland het veel beter doen dan wij.

Toch even nog: wat is de kern van het mentale probleem?
De kern van ons mentale probleem is dat we ons maatschappelijk én persoonlijk te weinig bewust zijn van onze mentale toestand. Toen we begonnen met de denktank was het ook even wennen. We wilden iets, maar wisten nog niet precies wat. Er was in het begin veel spraakverwarring. We wilden de mentale kracht van Nederland vergroten. Maar hoe doe je dat? Door samen na te denken kregen we daar grip op. Zo hebben we nu de Mentale Schijf van Vijf: emoties, betrokkenheid, relaties, betekenis en prestaties. Vijf aandachtsgebieden waarmee je in organisaties, scholen en de overheid echt concreet aan de slag kan. Je kan gewoon een training geven in emotionele vaardigheden bijvoorbeeld. Na dit project dachten we: je kan eigenlijk heel veel doen en daarom is de beweging ook heel erg mooi.

Je komt dus concreet met oplossingen voor al die aangehaalde problemen?
Er is veel wetenschappelijke kennis over wat helpt waar we nu nog veel te weinig gebruik van maken. We zijn bijvoorbeeld mentaal al enorm vooruitgegaan doordat veertig procent van de mensen aan sport doet. Waarom is er wel een Voedingscentrum over goede voeding, maar niet voor wat er mentaal goed voor je is. Er moet een ‘Mentaal Voedingscentrum’ komen. Wij zagen in de cijfers van het SCP dat de helft van de Nederlanders geen doel heeft in hun leven. Dit terwijl we uit de psychologie weten dat dit een van de belangrijke factoren is die je mentaal krachtiger maken. Je kan vrij makkelijk mensen helpen om met betekenisgeving aan de slag te gaan. Wat materiële vooruitgang betreft hebben we grote stappen gemaakt, maar mentaal gaat het niet zo goed. We moeten nu echt  doelen gaan stellen op de vijf aandachtsgebieden van de ‘Mentale Schijf van Vijf’.

Je vergelijkt de plannen met de riolering.
Die metafoor heb ik geleend van de Raad van Volksgezondheid en Samenleving (RVS). Die zeggen: door de aanleg van de riolering werd onze levensverwachting verdubbeld. De vraag is aan de samenleving: wat moeten we nu doen om weer zo’n sprong te maken? Wat is de riolering van de 21ste eeuw? Welke infrastructuur hebben we nodig om mentaal vooruit te komen in de moderne informatiesamenleving? In Zuid Limburg beginnen ze met een proef waarbij mensen die zich somber voelen niet direct naar en psychiater rennen, maar naar een ontmoetingsplaats in de buurt waardoor ze gewoon even met mensen kunnen praten. Dat lijkt simpel, maar je moet er wel de sociale en digitale infrastructuur voor aanleggen.

Want sociaal is er een wereld te winnen?
Zeker, er is 100 jaar geleden een trend ingezet naar individualisering en daarin zijn we doorgeschoten. Sociale versplintering en vereenzaming zijn echt problemen waardoor mensen mentaal achteruit gaan. Als je dat zelf niet hebt meemaakt dan onderschat je hoe erg dat is. In die zin heeft de coronacrisis ons bewustzijn vergroot. Want als je in deze  coronatijd geen onderdeel bent van een gezin dan zit je daar maar, alleen op je kamertje achter een schermpje. Dat is niet goed voor je mentale kracht.

Interessant wat vorm betreft is dat je in het eerste hoofdstuk van het boek het perspectief kiest van 2050. Het gaat dan stukken beter met Nederland en je kijkt terug hoe we dat allemaal voor elkaar hebben gekregen. Hoe ben je op dat idee gekomen?
Ik heb het idee gejat van The Rise of the Meritocracy van Michael Young uit de jaren ‘50 die doet alsof hij vanuit 2030 een proefschrift schrijft over hoe het misging met de samenleving. Echt een visionair boek waarin hij keek naar de psychologische en sociologische ontwikkelingen. In zijn boek gaat het mis, maar wij zeggen: laten we ervan uitgaan dat het wél beter wordt. Wat als we wél gebruik gaan maken van de inzichten die de positieve psychologie ons biedt? Wat als we onze kinderen wel leren hoe ze met elkaar en met hun emoties om kunnen gaan? Wat als we wel aandacht gaan schenken aan hoe we samen mentaal sterker kunnen worden? Als we wel de sociale en digitale infrastructuur bouwen waarmee we elkaar kunnen helpen mentaal sterker te worden? Wat als werkgevers nog meer aandacht gaan schenken aan het vergroten van de motivatie van hun medewerkers? Wat als we wel de goede voorbeelden uit Nieuw-Zeeland en Canada gaan volgen.

Wat doen ze daar waar we iets van kunnen leren?
In Nieuw-Zeeland hebben ze een mooi kader gedefinieerd voor het stellen van maatschappelijke doelen die verder gaan dan economische groei: de kwaliteit van de sociale relaties, het niveau van de motivatie om aan school te doen, duurzaamheid en het stressniveau. Ze noemen dit het ‘Living Standards Framework’. Kijk, daarmee ga je dan als overheid écht werk maken van die Schijf van Vijf.

Hoe ziet Nederland eruit als je het goed aanpakt?
Dat je met elkaar gaat werken aan en samenleving met meer aandacht voor emoties, meer aandacht voor de kwaliteit van motivatie, meer aandacht voor relaties. Een samenleving met mooie rituelen om aan zingeving te doen, op een gezonde manier presteren. Dat we afscheid nemen van het mentaal uitputtende, materialistische, meritocratische Amerikaanse systeem.

In je terugblik vanuit 2050 zeg je: de Nederlandse mentaliteit is veranderd van een cynische moppercultuur naar een hoopvolle groeicultuur gericht op voortdurend vooruitgang.
En het gaat erom hoe je daar naartoe groeit, gewoon doen. In mentaal opzicht is het belangrijk om in een opwaartse spiraal te komen: als je je krachtig voelt, je weet te focussen op de positieve emoties dan kan je een betere vriend zijn, je relatie verbeteren en dan ga je omhoog. Dat was de bedoeling met dit boek. We willen laten zien dat elke investering in mentale vooruitgang een golf van positieve neveneffecten veroorzaakt.