Smittenberg constateert een toenemende roep om feiten, van fact-checkers in kranten tot de vraag om ‘objectieve’ informatie aan wetenschappers. Daar zitten goede kanten aan, zoals blijkt uit het voorbeeld dat ze geeft van een onderzoek bij UWV waaruit naar voren kwam dat – tegengesteld aan het idee dat er heerste – onderwijzers meer actief fraudeerden met uitkeringsgeld dan taxichauffeurs. Daar kon het UWV toen haar handelen op aanpassen.
Maar lang niet altijd is het zo makkelijk, schrijft Smittenberg, want simpelweg over voldoende feiten beschikken, is niet voldoende. Behalve een aantal veel voorkomende fouten bij het werken met statistieken (overhaaste generalisaties, cirkelredeneringen en selectieve waarnemingen) draagt ze ook vanuit de filosofie twee kritische punten aan als het gaat om de zucht naar ‘harde’ feiten en ‘evidence-based handelen’.
1. Feiten hebben geen hart
Wetenschap heeft volgens Smittenberg de rol ingenomen van religie in het aandragen van waarheden. Daarbij is wetenschap net als religie eenzijdig, zelfingenomen en enorm intolerant tegenover andere opvattingen en houdt hiermee vele instituties (zoals in de zorg) in de greep. ‘Wetenschap lijkt via de evidence-based statistieken onder meer de ethiek vorm te geven. Denk aan hoe checklists over kwaliteit en resultaat, het eigen denken en inschattingsvermogen van professionals hebben overgenomen. Zo vervormt een strikt wetenschappelijke basis de ethiek tot normatief in plaats van waarden gedreven.’
2. Feiten verdelen
Het idee is vaak dat wanneer er maar voldoende feiten beschikbaar zijn, men in staat is om een volstrekt objectieve, feitelijke afweging te maken. Smittenberg: ‘Fact-checken is niet het antwoord op het verdwijnende onderscheid tussen nep en echt, omdat de werkelijkheid nooit een objectieve afspiegeling is.’ Ervaring en de interpretatie van degene die waarneemt spelen een rol. ‘Waarheid is een sociale constructie; ook feiten hebben context nodig.’ Aan het overtuigen gaan met een veronderstelde objectiviteit wordt volgens Smittenberg dan ook ‘meestal als snobisme of opdringerigheid ervaren en zal zeker verdeeldheid zaaien als je het toch al niet met elkaar eens bent. Echt onderzoeken heeft niet alleen met feiten te maken, maar ook met perspectieven.’
