Tricky Tijden - Laat je niet gek maken

In tijden van verandering komen de tricksters. Tricksters gedijen goed in onduidelijke situaties. Ze houden van chaos en creëren voortdurend mogelijkheden. Maar helaas ook veel moeilijkheden. Ze trekken zich niet zoveel aan van conventies en spelen voortdurend met grenzen. Tricksters zijn fantastisch en irritant tegelijk. Je zult zelf ongetwijfeld regelmatig trickstertactieken gebruiken en ze zeker ook bij anderen herkennen. Een van de favoriete grenzen van het tricksterspel is de grens tussen feit en fictie, waardoor het spelen met woorden en beelden belangrijker dreigt te worden dan de feitelijke inhoud van rapporten en dossiers. Tricksters zijn onmisbaar voor veranderingen, maar als je er te veel van hebt loopt de hele boel vast. En dat is precies wat er op veel plekken aan de hand is.

Liminale ruimte

Er is een soort niemandsland dat we betreden wanneer we aan een reis van verandering beginnen. Het wordt de liminale ruimte genoemd. Je kent de term misschien nog niet, maar je bent er fysiek, emotioneel of metaforisch zeker al eens geweest. Het is een verwarrende tussenperiode waarin het niet meer is zoals het was, maar ook nog niet hoe het moet of gaat zijn. Antropologen noemen deze tussentijd liminaliteit, een cruciale fase om tot transformatie te komen. Het is een onzekere tijd, waarin we verbeeldingskracht nodig hebben en ons makkelijk in de maling laten nemen door mensen die zeggen dat ze de perfecte oplossing en route weten. Transformatie vraagt om moedig leiderschap, met begrenzing én ruimte voor verbeeldingskracht. Ik schreef er het boek Tricky Tijden – Laat je niet gek maken over, dat op 1 April 2024 zal verschijnen en vanaf nu te bestellen is.

Liminaliteit is een antropologisch begrip dat veel te lang in een hoekje van de academische wereld heeft gelegen. Ik heb er eerder over geschreven en wilde er meer van weten. Daarom heb ik het afgelopen jaar mijn agenda vrijwel leeg geveegd en ben ik er volledig ingedoken. Via gedegen antropologische studies, wetenschappelijke publicaties, observaties en eigen reiservaringen ontvouwden zich de kansen, gevaren en verleidingen van het ondertussen. Ik deel graag een paar van mijn bevindingen met je.

Liminaliteit – Krachtige tussentijd

Liminaliteit is een essentieel concept dat nog maar weinig mensen kennen en dat ons in verwarrende tijden duiding en richting kan geven. Het woord komt van het Latijnse limes: tussen twee grenzen in. Het is de tijd tussen een oude en nieuwe situatie. Een tussentijd waarin de normale grenzen aan gedrag en denken versoepelen, waardoor de weg wordt geopend naar verbeelding, vernieuwing en vernietiging. Het is een overgangsperiode waarin we de oude gezamenlijke betekenis verliezen en mogelijkheden vloeibaar worden. In een liminale tijd ontstaat een buitengewone situatie waarin hiërarchieën en gevestigde normen verdwijnen, waarin heilige symbolen worden bespot, autoriteit in welke vorm dan ook in twijfel wordt getrokken, gezag wordt ondermijnd en oude rechten worden opgeschud. Niets lijkt er echt meer toe te doen, terwijl tegelijkertijd alles enorm veel betekenis krijgt.

Tijdens liminaliteit schieten emoties alle kanten op, met rouw om wat was, tegengestelde meningen, strijd om wie het voor het zeggen heeft en het integreren van nieuwe patronen en gewoonten. Je hebt dit privé vast eens meegemaakt, denk aan je puberteit, een scheiding, langdurig ziek zijn, een kind krijgen, trouwen. Ook organisaties gaan hierdoorheen tijdens fusies en reorganisaties. Op samenlevingsniveau wanneer we zoeken naar fundamenteel andere besturingssystemen, energievoorzieningen, landbouw-, zorg- en onderwijssysteem. En zelfs in de natuur nu het klimaat niet meer is zoals het was en het nog onduidelijk is of, hoe en wanneer het zich zal stabiliseren. Transformatie is een grillig pad, met zingevingsvragen, afscheid van het bekende, herverdeling van privileges en nieuwe machtsverhoudingen. Het is een uiterst kwetsbare periode en zeer uitdagend voor iedereen die er middenin zit. Het verdwijnen van zekerheden in de natuur en de samenleving geeft een bijzonder wankel gevoel, voor burgers maar ook voor organisaties. Passen je organisatiedoelen nog in de nieuwe tijdsgeest?

Extra gevoelig voor tricksters

Tijdens liminaliteit zijn we extra gevoelig voor mensen die zeggen de weg te weten en die prachtige eenvoudige oplossingen beloven. Antropologisch onderzoek laat zien dat we wereldwijd en in alle culturen, altijd en overal hetzelfde bijzondere personage tegenkomen: de trickster. Er is geen mythologie, geen oorsprongsverhaal, geen film zonder trickster. De trickster is het archetype van de twijfel, expert in spelen met de grens. Soms een schurk, soms een held, altijd een verleider. Denk aan Pinokkio, Anansi, Robin Hood, Loki, Krishna, Legba, Prometheus, Coyote, Machiavelli en Jack Sparrow. Tricksters zijn meester in grenzeloos gedrag. Vaak grappig en onschuldig, maar ook schofterig of zelfs ronduit misdadig. Ze breken grenzen open en heilige huisjes af. Alles wat de trickster doet, mag en kan eigenlijk niet, maar doordat hij of zij dingen en relaties kapotmaakt, ontstaan er steeds weer nieuwe situaties en mogelijkheden. Tricksterstreken zijn vaak van zichzelf niet duidelijk goed of fout, het is aan alle betrokkenen om hierover een moreel oordeel te vellen. Was Robin Hood een held of een schurk? Is het een politiek slimme zet om mailtjes of rapporten kwijt te raken en ergens geen actieve herinnering aan te hebben, of is het schofterig en crimineel gedrag? Is een afdelingshoofd die de jaarcijfers weet op te poetsen door cruciale informatie handig te omzeilen de gedroomde leider, of iemand die de boel belazert? Tricksters dwingen ons om na te denken over ons morele kompas.

Verdwaald in een trickstercultuur

Ik ben gaan houden van de trickster, maar ook geschrokken van de impact die dit archetype op onze moderne samenleving en het leiderschap in organisaties heeft. Ik zie een verband tussen het wijdverbreide wantrouwen naar leiders en organisaties en het tricksterarchetype dat zich de afgelopen jaren naar het centrum van ons leven heeft weten te maneuvreren. In de mythologie zijn het figuren die voor opschudding zorgen en creativiteit brengen, met leiders strijden, maar nooit zelf de leider zullen zijn. Daar is het mis gegaan. Wij zijn tricksterlogica en -tactieken steeds meer gaan verwarren met leiderschapsvaardigheden. Op veel plekken gaat het niet zozeer om het communiceren van de waarheid, maar over hoe je de feiten kunt gebruiken om jezelf of een product er beter uit te laten zien, en je tegenstander slechter. Is dat niet van alle tijden? Ja en nee. Met de keuze voor een oneindige kernwaarde als economische groei (wat ruimte geeft voor spelen met grenzen), de vlucht van het internet (waarin alles elke dag kan veranderen), de wildgroei aan onbegrijpelijke financiële producten zoals derivaten (mede mogelijk gemaakt door de loskoppeling van de geldwaarde van goudwaarde begin jaren ‘70) en Artificial Intelligence (waar niets meer lijkt wat het is) hebben we een unieke mix van factoren te pakken die leiden tot een grote langdurige liminaliteit. En daarin hebben we de trickster tot held en leider gemaakt.

Als we weten waar we zijn, weten we waar naartoe

We worden op allerlei manieren in de maling genomen en het is aan ieder van ons om hierin een weg te vinden. Jack Sparrow is leuk in een film, maar je wilt hem niet als CEO en Pinokkio niet als leider van het land. Marketing is fantastisch, maar je kunt ook worden voorgelogen. Liminaliteit vraagt om verbeeldingskracht om iets te maken wat er nog niet is, maar ook om bescherming tegen waanzinnige verhalen en grensoverschrijdend gedrag. Je voelt de paradox. Grenzen onderzoeken en moedig genoeg zijn om onze oprechte zorgen, emoties en feitelijkheden te delen. De verleidelijke creatieve en uitdagende tricksters behouden, maar de charlatans en schoften op hun plek zetten door menselijke waarachtigheid, ruimte voor zingeving, stilte en eerlijkheid. In projecten, organisaties en in de politiek. Het grootste gevaar komt niet van de mensen die trickstergedrag vertonen, maar van de mensen die niet genoeg weerstand bieden aan de verleidingen. En dat zijn we helaas allemaal. Tricky tijden.

Kom ook

Op 11 november 2024 geeft Jitske Kramer de Masterclass Tricky Tijden. Een volle dag in het thema verandering en transformatie. En specifiek in de intrigerende, gekke, enge, spannende, avontuurlijke en turbulente tussentijd van verandering. Bekijk het programma >