‘De schaamte over de leugen moet terug’

Wat verstaat u onder domheid?

De domheid waar ik het over heb heeft niets te maken met een gebrek aan intelligentie. Waar ik op doel is een mindset die mensen doet besluiten om kennis die in principe voor iedereen toegankelijk is opzettelijk te negeren, omdat het nu eenmaal makkelijker is om in lastige situaties de wereld vanuit de onderbuik te interpreteren. Daarmee ontslaan ze zich tevens van de verantwoordelijkheid om er iets aan te doen, want wie onwetend is, heeft geen schuld. Het idee dat gevoelens belangrijker zijn dan feiten is weliswaar van alle tijden, maar wordt momenteel door zowel de politiek als de sociale media nog extra gepromoot. De coronacrisis heeft daar een doorslaggevende rol in gespeeld. In die periode hebben allerlei onderling verschillende groepen elkaar gevonden rondom de overtuiging dat er iets niet klopte en dat ze voor de gek werden gehouden. Vastgoedmensen die geen inkomsten meer hadden, artiesten die niet langer konden optreden, dergelijke tegenslagen móesten wel verklaard worden door een complot.

U heeft in dit verband de term ‘domrechts’ gemunt. Waarom komt domheid volgens u vooral vanuit die hoek?

Dat is momenteel de groep die het minst op heeft met de waarheid en het meest op het onderbuikgevoel speelt. Natuurlijk zijn er ook linkse figuren die zich schuldig maken aan oversimplificaties en op domheid inzetten door bijvoorbeeld de verdiensten van het kapitalisme te ontkennen. Maar die hebben op dit moment geen politieke macht.

Hoe herken je domheid?

Door een beter inzicht te krijgen in de wapens van domheid die in het debat worden ingezet. Een veelgebruikt trucje is om mensen te pas en te onpas van hypocrisie te betichten, zonder duidelijk te maken wat daar aan ten grondslag ligt. Een andere is fophef, ophef om niks, vaak in de vorm van kinderachtige domheid bedoeld om de aandacht af te leiden, of een reactie uit te lokken. Denk aan de suggestie dat woke een enorme beweging is, die alles wat de gewone Nederlander leuk vindt komt afpakken. Veel journalisten blijken daarnaast gevoelig voor valse balans, de overtuiging dat ze alle kanten van het verhaal moeten belichten en dat de waarheid in het midden ligt. Maar als één partij te goeder trouw is terwijl het andere kamp aperte onzin uitkraamt, dan moet dat gewoon benoemd worden.

Het verschijnsel lijkt ook gepaard te gaan met het verlies van schaamte.

Dat is inderdaad een belangrijk kenmerk, en iets dat ook bijdraagt aan het normaliseren van domheid. Als je politici op televisie de hele tijd feitenvrij ziet debatteren op basis van verkiezingsprogramma’s die ze vervolgens weigeren te laten doorberekenen, zoals bijvoorbeeld BBB-leider Caroline van der Plas dat doet, dan ga je als burger op een gegeven moment ook geen schaamte meer voelen. En dan krijg je discussies als, ja, je kunt wel zeggen dat de woningnood veroorzaakt is door het wanbeleid van de overheid en niet doordat er te veel buitenlanders zijn, maar volgens mij is dat gewoon wel zo. Dus. Punt.

Ben u zelf weleens in zo’n fabeltjesfuik beland?

Ik denk niet dat ik langdurig onzin heb verkondigd, maar ik heb af en toe wel lucht gegeven aan domheid door er schande van te spreken, waarmee je het algoritme juist aanmoedigt om het te verspreiden. Dus als je een tweet voorbij ziet komen die overduidelijk en opzettelijk onzinnig is, dan moet je je eigenlijk inhouden, hoe verleidelijk het misschien ook is om het tegendeel te doen.

Hoe kan domheid beëindigd worden?

Het beste is om haar direct te benoemen en vervolgens meteen in de kiem te smoren. In Wallonië wordt rondom domrechtse partijen bijvoorbeeld al sinds jaar en dag een cordon sanitaire aangelegd, waardoor dergelijke politici daar nooit echt een voet aan de grond hebben gekregen. In Nederland is het inmiddels te laat om mensen als Geert Wilders buiten te sluiten, want zijn PVV zit inmiddels al in de regering. Toch vind ik nog steeds dat je domrechtse partijen niet in praatprogramma’s moet laten aanschuiven zonder daar een sterke journalist tegenover te stellen. Als poortwachters van het publieke debat hebben de gevestigde media daar nog steeds een grote verantwoordelijkheid in. De schaamte over de leugen moet weer worden teruggebracht.

Wat kun je zelf doen?

Je kunt zorgen dat je zelf, al dan niet bewust, niet meewerkt aan het verspreiden en vergoelijken van domheid. Het redelijke midden probeert vaak begrip op te brengen voor mensen als PVV-stemmers, die nu eenmaal laag opgeleid zouden zijn en aangejaagd zouden worden door oprechte economische zorgen. Dat is een aantrekkelijke gedachte, want het suggereert dat domrechts, als je maar goed genoeg luistert, is op te lossen. Terwijl de PVV en de BBB ook heel veel mensen aantrekken uit de elite, die het als egoïstische bovenklasse op een akkoordje hebben gegooid met de boze onderklasse.

Daarnaast zouden we mensen ook veel meer met hun domrechtsheid moeten confronteren. Het paradoxale aan Nederland is dat we heel direct zijn, en tegelijkertijd nauwelijks een debatcultuur hebben. Ik woon zelf in Zweden, en daar zijn mensen heel voorzichtig. Als ze al ergens een uitspraak over doen, dan hebben ze daar echt wel over nagedacht. In Nederland daarentegen wordt eigenlijk iedereen geacht om over zo’n beetje alles een mening te hebben, maar stellen we het niet op prijs als mensen vervolgens vragen waar die op gebaseerd is. Misschien hoort dat bij een handelsland, maar het komt het publieke debat niet ten goede.

U pleit ook voor een zekere vergevingsgezindheid.

Je schuldig maken aan iets schaamtevols betekent nog niet dat je eruit ligt. Natuurlijk moet je domheid hard en duidelijk benoemen, maar een-op-een, op menselijk niveau is er geen enkele reden om iemand niet te vergeven voor een tijdelijke dwaling of socialemediaverslaving. Er moet altijd een mogelijkheid zijn om weer terug te keren naar normaal denkende mensen.