‘Een succesvolle fusie begint met gedeelde rituelen’

Waarom hebben we rituelen?

Omdat rituelen mensen een manier bieden om een mate van controle over hun leven te ervaren. Als je angstig of onzeker bent kan iets dat juist uit regelmaat en voorspelbaarheid bestaat je het gevoel geven dat je de omstandigheden naar je hand kunt zetten. Mij incluis. Toen ik aan mijn onderzoek begon had ik weliswaar evenementen als bruiloften en begrafenissen meegemaakt, maar er nooit over nagedacht over wat voor rol rituelen speelden in mijn dagelijkse leven. Als ik college geef loop ik bijvoorbeeld eerst dertig minuten op en neer in mijn kantoor en neem ik vervolgens altijd dezelfde zwartleren map mee. Niet omdat die nu zoveel beter is dan andere, maar toen ik vijfentwintig jaar geleden les begon te geven en ik mijn zenuwen nauwelijks kon bedwingen had ik die map al bij me, en toen ging alles goed. Dus daarna dacht ik, waarom zou ik er niet mee doorgaan?

Wat is het verschil een ritueel, een gewoonte, bijgeloof en een dwangneurose?

Begrijp me niet verkeerd, ik ben een fan van goede gewoontes, zoals gezond eten en regelmatig sporten. Maar als je dag enkel uit gewoontes bestaat dan heb je aan het eind van de rit misschien een lang en gezond leven gehad, maar ik betwijfel of het wel zo interessant was geweest. Rituelen geven ons juist de mogelijkheid om de sleur te doorbreken, en helpen ons eraan te herinneren dat er ook gelegenheden zijn waarin er plek is voor emoties. Zelfs als die negatief zijn, want je gaat het goede pas waarderen als je het slechte hebt ervaren. Met andere woorden: een gewoonte automatiseert, terwijl een ritueel animeert. Bijgeloof is daaraan verwant, al proberen we daarbij niet zozeer onze emoties onder controle te houden, alswel de wereld naar onze hand te zetten. Bijvoorbeeld door je gelukspetje te dragen omdat je wil dat je voetbalteam wint. Een dwangneurose treedt op als onze rituelen het van ons gaan overnemen, tot het punt dat ze ons hinderen bij de andere dingen die we in het leven willen doen.

Welke rol spelen rituelen op de werkvloer?

Een betekenisvol ritueel kan ervoor zorgen dat mensen hun werk als meer zingevend gaan zien. Bijvoorbeeld door de dag te beginnen met een huddle en een shout-out, ‘s middags samen te gaan lunchen, of de week af sluiten met een vrijmibo. Een mooi voorbeeld komt van een team dat sinds de coronacrisis op afstand werkt. Aan het begin van elke online vergadering geven de leden nu door middel van een emoticon aan hoe ze zich op dat moment voelen. Daarmee zeg je als organisatie: we zijn niet enkel werknemers, we geven om elkaar als mensen, en we zorgen ervoor dat het met iedereen goed gaat. Het is overigens wel van belang dat dergelijke rituelen niet van boven worden opgelegd, want anders zien mensen het al snel als geforceerd of als tijdsverspilling.

Hoe ga je om met mensen die niet mee willen doen?

De kracht van groepsrituelen is dat ze het fenomeen ‘collectief bruisen’ aanwakkeren. Dat zie ik elke keer als ik ergens een lezing geef. Voordat ik begin vraag ik mensen dan eerst om op te staan en laat ik zonder verder commentaar een slide zien met instructies voor een zelfverzonnen ritueel met geklap en gestamp. Dat is eerst wat ongemakkelijk, maar zodra iemand de eerste aanzet geeft, begint de rest spontaan mee te doen, tot het punt dat ze helemaal los gaan. En als er dan eentje dwarsligt door te stoppen of uit de maat te stampen dan zie je dat de groep met afschuw het hoofd omdraait om die persoon te corrigeren. Dat laat zien dat zelfs een reeks willekeurige handelingen die collectief worden uitgevoerd, een groep volslagen vreemden samen kan brengen en betekenis kan creëren.

Tegelijkertijd kunnen rituelen ons ook verdelen.

In mijn boek staat een anekdote over de beroemde Amerikaanse adviescolumnist Esther Pauline Lederer. Die schreef ooit in een verder vrij onschuldig stukje dat ze haar toiletrollen het liefst ophing op een manier waarbij het papier onder de rol langsging in plaats van erover. Daarmee had ze onbedoeld een onderwerp aangesneden dat enorm polariserend bleek te zijn, want uit onderzoek blijkt dat de positionering van de closetrol bij veertig procent van de huishoudens weleens tot conflicten heeft geleid. Dus ja, een ritueel kan in potentie ook een splijtzwam zijn. Als teams worden samengevoegd zie je bijvoorbeeld vaak dat de ene groep de andere groep voorhoudt dat bepaalde gebruiken ‘niet de manier is waarop we de dingen hier doen’. Het is dezelfde dynamiek die ook optreedt bij gemengde gezinnen. Als jouw familie de feestdagen op een andere manier viert dan die van je partner dan is het het beste om niet te proberen elkaar je overtuigingen op te dringen, maar om je te richten op te vinden waar je je allebei in kan vinden.

Begint een succesvolle fusie met gedeelde rituelen?

Zeker. In plaats van je te richten op standaardroutines waar niemand op zit te wachten zou je als leider moeten nadenken over wat je teams belangrijk vinden, en hoe je ze kunt aanmoedigen om betekenis te geven aan die handelingen. Als ik met bedrijven werk vraag ik ze bijvoorbeeld hoe ze hun vergaderingen beginnen en eindigen, en of ze er bepaalde inside jokes op nahouden, omdat je daarmee al snel doordringt tot de organisatiecultuur. En als je collectief eenmaal een ritueel bent overeengekomen kan het geen kwaad om daar regelmatig nog even op terug te komen, zodat nieuwe teamleden ook de kans krijgen om bij te dragen. Bijvoorbeeld met de hulp van een externe ritueeldeskundige. Zolang die bemoeienis maar beperkt blijft tot een faciliterende rol. Een ritueel werkt het best als het organisch tot stand is gekomen.