Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief

Zoals culturen van elkaar kunnen verschillen in normen en waarden, zo zijn er ook verschillen waar te nemen in de manieren van communiceren met elkaar. Bij cultuurverschillen ligt miscommunicatie op de loer. Zo is non-verbale communicatie sterk cultuurgebonden. Er wordt wel gezegd dat 80% van de communicatie non-verbaal is. Cultuurverschillen in verbale communicatie zijn deels te overbruggen door de taal van de andere cultuur te leren. In het boek komen talrijke verrassende voorbeelden ter sprake van interculturele misverstanden bij verbale (verkeerd gebruik van de vreemde taal) en non-verbale communicatie (o.a. gebarentaal, gelaatsuitdrukking, oogcontact, aanraakgedrag, handenschudden, beleefdheidsvormen).

In de wetenschappelijke literatuur bestaat er geen consensus over de betekenis van het begrip ‘cultuur’. Cultuur wordt gedefinieerd als een ‘geheel van betekenissen en kennis die een mens nodig heeft om te functioneren in een bepaalde situatie’.  En culturele verschillen manifesteren zich volgens Hofstede & Hofstede (2005) in een viertal aspecten: symbolen, helden, rituelen en waarden waarom we iets doen. Het oudste model om het communicatieproces te beschrijven is dat van Shannon & Weaver (1949). Dit communicatiemodel gaat uit van eenrichtingsverkeer – van zender naar ontvanger – maar dat is inmiddels al lang achterhaald. Het meest uitgebreide communicatiemodel is van Targowski & Bowman (1988) dat eigenlijk veel meer het huidige communicatieproces weergeeft en rekening houdt hoe zender, ontvanger en buitenwereld met elkaar communicatief verbonden zijn.

In dit boek beschrijven de auteurs opmerkelijke verschillen in communicatie tussen personen met verschillende culturele achtergronden en zij hebben daarvoor als uitgangspunt de Nederlandse en Belgisch-Vlaamse cultuur gekozen gezien hun Nederlandse en Belgische afkomst. Ze vergelijken de Nederlandse en Belgisch-Vlaamse cultuur niet alleen met Europese culturen binnen en buiten Europa maar ook met Aziatische, Arabische en Afrikaanse culturen. Dit is geen eenvoudige opgave maar de verschillen laten zich wel door toepassing van diverse theoretische modellen redelijk betrouwbaar analyseren. Om verschillen in waarden tussen bovengenoemde culturen systematisch weer te geven pasten Gerritsen en Claes bijvoorbeeld het model van de cultureel antropologen Kluckhohn & Strodtbeck (1961) toe. Zij groepeerden de fundamentele problemen van de mens in zes basiswaarden en zijn daarmee de grondleggers geworden van het onderzoek naar cultuurverschillen in communicatie. Maar ook andere modellen zoals van Pinto (1994), Hofstede (2005), Schwarz (2012), Trompenaars (1993) en GLOBE (1993) komen uitgebreid aan bod in dit boek. Pinto onderscheidt drie oriëntaties van de cultuur: fijnmazig, middenmazig en grofmazig. Zo kennen grofmazige culturen weinig regels en voorschriften, dit in tegenstelling tot fijnmazige culturen waar sprake is van veel vastgestelde regels voor wat wenselijk en onwenselijk gedrag is en middenmazige culturen zitten daar tussenin. Hofstede drukt zijn zes basiswaarden of dimensies uit in de zogenoemde Hofstedescores van individualisme, machtafstand, masculiniteit, onzekerheidsvermijding, langetermijnoriëntatie en soberheid versus hedonisme. Schwarz komt zelfs tot tien basiswaarden (o.a. macht, persoonlijk succes, hedonisme, onafhankelijkheid), die een mens in meerdere of mindere maten kan nastreven. Sommige waarden in het model van Schwartz vertonen overlap met enkele dimensies van Hofstede. Trompenaars onderscheidt de menselijke relaties in vijf subcategorieën: particularisme versus universalisme; individualisme versus collectivisme; neutraal versus emotioneel; specifiek versus diffuus; prestatie versus toeschrijving. GLOBE komt tot negen basiswaarden: machtsafstand, onzekerheidsvermijding, prestatiegerichtheid, assertiviteit, gendergelijkheid, humane oriëntatie, toekomstgerichtheid, in-groepcollectivisme, en institutioneel collectivisme. Opvallend is dat de verschillende modellen hier en daar grote gelijkenis vertonen. Leerzaam zijn de toepassingen van de eerdergenoemde modellen en hun karakteristieke basiswaarden om cultuurverschillen tussen continenten en tussen een aantal landen systematisch te categoriseren. Deze globale overzichten geven een aardige indicatie per basiswaarde of oriëntatie. Om als voorbeeld de basiswaarde ‘machtafstand te nemen uit GLOBE. Dan wordt Nederland met de Scandinavische landen ingedeeld in de categorie ‘kleine machtafstand’ en België met Frankrijk in de categorie ‘grote machtafstand’.

Interessant zijn de laatste hoofdstukken waarin de auteurs inzicht verschaffen hoe je een Interculturele Communicatieve Competentie kunt ontwikkelen. Een hoge Interculturele Communicatieve Competentie duidt op veel kennis over verschillende aspecten van een bepaalde cultuur, over de patronen van verblijf in het betreffende buitenland en hoe contact met personen uit de andere cultuur verloopt. En niet alleen de attitude tot het gastland draagt bij aan deze competentie maar ook de sociaalpsychologische vaardigheden waaronder het spreken van de taal en het beschikken over communicatieve vaardigheden.

Ten slotte, de vierde herziene versie van Culturele waarden en communicatie in internationaal perspectief geeft een prima en gedegen overzicht van diverse theorieën en aansprekende praktijkvoorbeelden over cultuurverschillen en wat deze voor impact kunnen hebben op verbale en non-verbale communicatie. Met talrijke bewustwordingsoefeningen kan de lezer naar hartenlust zichzelf toetsen en de cultuurverschillen ervaren. Het boek is een aanbeveler voor degenen – in het bijzonder WO- en Hbo-studenten – die op één of andere manier te maken hebben of krijgen met andere cultuurgroepen.

Louis Thörig is verbonden als thesisbegeleider aan de afdeling Organisatiewetenschappen, Faculteit Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam en als docent Corporate Communicatie aan de Hogeschool InHolland.