Emoties spelen een prominente rol in angstculturen en dan zijn subjectiviteit, aannames en irrationaliteit in het spel. Als daar niet open met elkaar over gesproken kan worden, is het ook niet mogelijk oplossingen te vinden. Angst leidt tot minder betrokkenheid, langdurig ziekteverzuim, een hoog personeelsverloop en tot fouten. Dus een hoge kostenpost, maar ook verlies van aandacht en energie die niet naar de groei en de ontwikkeling van de organisatie gaan.
Angst inboezemen is de weg van de minste weerstand en compenseert een gebrek aan sociale competentie. De leidinggevende hoeft zich dan geen zorgen te maken over een gezonde rechtvaardige en wederkerige relatie met zijn medewerkers: dreigementen zijn voldoende om ze te laten werken. Het resultaat is dan echter dat iedereen toneel gaat spelen en er feitelijk geen sprake van relaties is. Dat bemoeilijk het functioneren in het huidige tijdsgewricht met zijn bewegende netwerken. Daar draait alles om relaties, vertrouwen en samenwerking.
Een Angstcultuur, zo schrijft Fijbes, kan ontstaan als de angst structureel, collectief en prominent aanwezig is en het werk belemmert. Als het gedrag dat de angst veroorzaakt, is genormaliseerd en de medewerkers geen ontslag nemen en niet in opstand komen. Angst wordt dan stelselmatig ingezet om loyaliteit, gehoorzaamheid en inzet bij medewerkers af te dwingen.
Vrijheid is een kernwaarde van onze westerse maatschappij. Maar vrijheid is nog geen onafhankelijkheid. Mensen zijn afhankelijk van elkaar en zonder de inzet van anderen kunnen we niet overleven. Die afhankelijkheid maakt ons onzeker, omdat we de touwtjes niet helemaal zelf in handen hebben. Dat is niet erg zo lang we zeker weten dat de anderen van wie we afhankelijk zijn goede intenties hebben.
Angst op de werkvloer kan voortkomen uit onveiligheid veroorzaakt door een leidinggevende of door collega’s (sociaal), uit onveiligheid door beleid, regels, methoden of structuren (systematisch) of door invloeden van buitenaf (situationeel). Fijbes onderscheidt vier angsten: afgestraft worden, uitgeschakeld worden, doelwit worden en bestaanszekerheid verliezen. Hij beschrijft uitgebreid hoe ze ontstaan, wat mensen doen om de angst te verminderen, wat de effecten van de angst zijn op de organisatie en hoe de angst bijdraagt aan een angstcultuur. Vervolgens presenteert hij twee bliksemafleiders: controlegevoel en de mogelijkheid om je uit te spreken (inspraak). En waarom angst normaal wordt, bange mensen geen ontslag nemen en ook niet in verzet komen. In het laatste deel van het boek komt aan de orde hoe angst in de organisatie is te herkennen, een angstcultuur is te analyseren en is te voorkomen of te genezen.
Angstcultuur is stevige kost. Het onderwerp wordt uitgebreid behandeld en daardoor is het eerder een handboek dan een vlot leesbare verhandeling. De indeling van het boek maakt zoeken en naslaan echter wel gemakkelijk. Kortom, een degelijk boek dat een ongrijpbaar fenomeen tastbaar en bespreekbaar maakt.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
