Gebruikte afkortingen XVII
Hoofdstuk 1
Inleiding 1
Hoofdstuk 2
Essentialia – de contextuele en juridische uitgangspunten van de rechtspositie der gedetineerden 7
2.1 Het thema van dit boek 7
2.1.1 De interne rechtspositie centraal gesteld 7
2.1.2 De subjectieve beleving van gedetineerden 8
2.2 De begrippen gedetineerden en detentierecht 10
2.2.1 Het begrip gedetineerden, formeel en in ruime zin 10
2.2.2 Het begrip detentierecht 11
2.3 Het mensbeeld van de gedetineerde als rechtsburger 11
2.3.1 Gedetineerden: overwegend sociaal zwakkeren 11
2.3.2 Een normatief-juridische optiek 14
2.3.3 Mannelijke en vrouwelijke gedetineerden, hun aantallen en de groei van het gevangeniswezen 15
2.3.4 Een (geestelijk) gezond samenlevingsklimaat als fundamentele waarde 18
2.4 Het algemeen juridisch uitgangspunt 19
2.4.1 Legitimatie door de overheid 19
2.4.2 Vergelijking met de VS 23
2.4.3 De Penitentiaire Beginselenwet (Pbw) 24
2.4.4 Nogmaals de verschillende argumenten 26
2.5 De gedetineerden: totaal-geïnstitutionaliseerden 26
2.5.1 Voorgeschiedenis van de gevangenis als instituut (in het kort) 26
2.5.2 Goffmans totale institutie 28
2.5.3 De gegeven marginaliteit van de rechtspositie 30
2.5.3.1 Oppressieve tendenties binnen de penitentiaire organisatie 30
2.5.3.2 Het regime: verwevenheid van normen en feiten 32
2.6 De waarde van interne procedures 34
2.6.1 De drie elementen van de rechtspositie van gedetineerden 34
2.6.2 De samenhang tussen procedure en rechtsbeginselen 36
2.6.3 De functies van de procedure 38
2.6.4 Legitimatie van het systeem of vindicatie van recht? 41
2.7 De betekenis van deze essentialia 42
Hoofdstuk 3
De materiële normen in de detentiesituatie 43
3.1 Het onderscheid tussen interne en externe rechtspositie (nogmaals) 43
3.2 Het uitgangspunt: algehele onvrijheid en afhankelijkheid van de mens 45
3.3 De opzet van de Pbw en het geldende regime 46
3.3.1 Rechten en plichten in de Pbw 46
3.3.2 Versobering van regimes, Modernisering Gevangeniswezen en het Masterplan DJI 2013-2018 48
3.4 De persoonlijke inzet van functionarissen 49
3.5 De verschillende rechtsbronnen 51
3.6 Enkele onvolkomenheden in de inhoud van de materiële rechtspositie 55
3.7 De ‘processualisering’ van de materiële normen 57
3.8 Informatie aan gedetineerden over de vigerende regels 57
Hoofdstuk 4
De procedurele rechtspositie 61
4.1 Rechtswegen, toezicht en controle op de detentiesituatie 61
4.1.1 Een overzicht van de huidige rechtswegen 61
4.1.2 Een overzicht van toezicht en controle 65
4.1.3 Ten slotte 66
4.2 De commissie van toezicht (CvT) 67
4.2.1 De traditionele, algemeen toezichthoudende taak van de CvT 67
4.2.2 De rechtsprekende taak van de CvT: het beklagrecht 68
4.2.3 De tweeledige taak van de CvT 70
4.3 De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) 72
4.3.1 Adviserende en rechtsprekende taken 72
4.3.2 Plaatsing en overplaatsing van gedetineerden 74
4.3.2.1 Het systeem van differentiatie en selectie 74
4.3.2.2 De plaatsings- en overplaatsingsprocedures 78
4.3.2.3 De beroepsprocedure bij de RSJ 84
4.3.2.4 De toepassing van artikel 6:2:8 Sv 88
4.3.3 Het beroepsrecht in beklagzaken 90
4.3.4 De beroepscommissie medische klachten 91
4.4 Het kort geding 92
4.5 Een klacht bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) 96
4.6 Van soft law naar binding 103
Hoofdstuk 5
Het beklagrecht inzake directiebeslissingen 105
5.1 Regeling en praktijk van het beklagrecht 105
5.1.1 De portee van het beklagrecht 105
5.1.1.1 Recht versus oppressie en macht 105
5.1.1.2 De beklaggrond, de toetsingscriteria en de dicta van de uitspraken van de beklagcommissie 106
5.1.2 De functies die het beklagrecht vervult, zonzijden en schaduwzijden 108
5.1.3 Grondrechten en rechtsbeginselen in de beklagrechtspraak 110
5.1.3.1 De grondrechten 111
5.1.3.2 De rechtsbeginselen 119
5.1.4 De termijnen van het beklag- en beroepsrecht en de unus judex 121
5.1.5 Procedurele regels en rechtswaarborgen 126
5.1.5.1 De directiebeslissingen 126
5.1.5.2 De behandeling in beklag en beroep 128
5.1.6 Individueel klachtrecht: in beginsel geen derdenwerking 131
5.1.7 Karakteristiek van de klachtenbehandeling 133
5.1.7.1 De eigen aard van de procedure 133
5.1.7.2 De oorspronkelijke directiebeslissing kan door de beklagcommissie worden vervangen 135
5.1.7.3 Nieuwe omstandigheden, standpunten en informatie tijdens of na de beklagprocedure 135
5.1.7.4 De zittingen zijn slechts bij hoge uitzondering openbaar 136
5.1.7.5 De mogelijkheid van een minnelijke schikking 137
5.1.7.6 De motivering en de overwegingen ten overvloede 138
5.1.7.7 Het beklagrecht in relatie tot de algemene taak van de CvT 138
5.1.7.8 De vergelijking met de PVP 138
5.2 De algemene beklaggrond van art. 60 lid 1 Pbw 139
5.2.1 De reikwijdte van de algemene beklaggrond 139
5.2.1.1 De wijze van formulering (nu en voorheen) 139
5.2.1.2 Een beslissing door of namens de directie genomen 141
5.2.1.3 Algemeen geldende regels zijn niet beklagwaardig 147
5.3 De oplegging van een disciplinaire straf 150
5.3.1 De functie van het tuchtrecht in de p.i. 150
5.3.2 De procedure inzake de toepassing van het tuchtrecht 152
5.3.3 Formeelrechtelijke regels en beginselen 156
5.3.3.1 Het recht op ‘fair trial’ in de beklag- en beroepsprocedure 156
5.3.3.2 Het bewijsrecht 158
5.3.4 Materieelrechtelijke regels en beginselen 163
5.3.4.1 Het schuldbeginsel 163
5.3.4.2 Het legaliteitsbeginsel 166
5.3.4.3 De normen en beginselen van straftoemeting, de straffen en de schadevergoeding bij beschadiging 171
5.3.5 De tenuitvoerlegging van de straffen 178
5.3.5.1 Matiging van de opgelegde straf tijdens de tenuitvoerlegging 178
5.3.5.2 Opsluiting in de strafcel 179
5.3.5.3 Opsluiting in een verblijfsruimte, niet zijnde een strafcel 181
5.3.5.4 Plaatsing op een afdeling voor beheersproblematische gedetineerden (BPG) 181
5.3.6 ‘Informele’ straffen, ‘oneigenlijke’ straffen en ‘dubbele’ bestraffing 184
5.4 Enkele bijzondere beslissingen in het kader van het beklag- en beroepsrecht 186
5.4.1 Schorsing van de tenuitvoerlegging van de directiebeslissing 186
5.4.2 Toekenning van compensatie 189
5.4.3 Toevoeging van een raadsman en/of een tolk 192
5.5 De frequentie waarmee klaag- en beroepschriften worden ingediend 194
Hoofdstuk 6
De (materiële) elementen van de detentiesituatie 197
6.1 De binnenkomst/fouillering/visitatie 197
6.2 Het regime: gemeenschapsregime, individueel regime, afzondering en het isd-regime 200
6.2.1 Het gemeenschapsregime 200
6.2.2 Het individuele regime 202
6.2.3 De algehele afzondering en andere beperkende ordemaatregelen 204
6.2.3.1 De plaatsing in afzondering en de uitsluiting van deelname aan activiteiten 204
6.2.3.2 Het verblijf in afzondering 210
6.2.3.3 Enkele ingrijpende maatregelen in samenhang met of in de sfeer van de afzondering 212
6.3 Contacten met de buitenwereld 214
6.3.1 De gevoeligheid van sociale contacten 214
6.3.2 De regeling van correspondentie en censuur 214
6.3.3 De regeling van het bezoek 219
6.3.4 Telefoneren 228
6.4 Toegestane voorwerpen op cel, beschadiging en vermissing 232
6.5 De materiële verzorging (art. 44 Pbw) 238
6.5.1 De voeding 238
6.5.2 De inrichtingswinkel 240
6.5.3 Kleding en schoeisel 241
6.5.4 Hygiënische en lichamelijke verzorging, luchten en sport 242
6.5.5 De eigen verblijfsruimte: de cel 244
6.6 De arbeid (art. 47 Pbw) 247
6.6.1 Plichten en rechten inzake de arbeid 247
6.6.2 Arbeidsloon, arbeidsduur en rekening-courant 253
6.6.3 Arbeidsomstandigheden 256
6.7 Ontwikkeling en ontspanning 257
6.7.1 Onderwijs en (zelf)studie 257
6.7.2 Lectuur 259
6.7.3 Recreatie en sociaal-cultureel werk 260
6.8 De medische verzorging 261
6.8.1 De taken van de inrichtingsarts 261
6.8.2 Het recht op goede medische zorg en de verschillende verantwoordelijkheden daarvoor 269
6.8.3 Drugsgebruik en urinecontroles 275
6.8.4 Besmettelijke ziekten 279
6.8.5 Overlijdensgevallen 282
6.8.6 Suïcide 284
6.8.7 Hongerstaking 286
6.9 De sociale verzorging, de maatschappelijke integratie en de reclassering 289
6.10 De geestelijke verzorging 293
6.11 Gedragskundige hulpverlening 295
6.11.1 Psychisch gestoorde gedetineerden 295
6.11.2 De voorzieningen van het gevangeniswezen 297
6.11.3 Voorzieningen buiten het gevangeniswezen 298
6.12 Juridische hulpverlening 299
6.13 Overleg met de gedetineerden 302
6.14 Inzage in dossiers 303
6.14.1 Het penitentiair dossier (‘pen-dossier’) 303
6.14.2 Het inrichtingsdossier 307
6.14.3 Het persoonsdossier 307
6.15 Het tijdelijk verlaten van de inrichting en de verschillende soorten verlof 308
6.15.1 Het tijdelijk verlaten van de inrichting 308
6.15.2 Verschillende soorten verlof 310
6.15.3 De besluitvorming inzake verlof 316
6.16 Enige bijzondere categorieën gedetineerden 320
6.16.1 Vrouwelijke gedetineerden 320
6.16.1.1 Het eigen karakter van de detentiesituatie 320
6.16.1.2 Ouders en kinderen in detentie 323
6.16.2 Gedetineerden met een niet (uitsluitend) Nederlandse achtergrond 323
6.16.3 Extreem vluchtgevaarlijken en de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) 327
6.16.4 Terroristenafdelingen (TA’s) 332
Hoofdstuk 7
De rechtspositie van terbeschikkinggestelden en overige patiënten in de forensische zorg 335
7.1 Inleiding 335
7.2 Het tweeledige mensbeeld en de ‘psychiatrisering’ van de strafrechtspleging 336
7.3 De wettelijke regeling van de maatregel tbs, de oplegging en de verlenging 340
7.4 De tbs-instellingen en de plaatsing daarin 348
7.4.1 Justitiële tbs-instellingen en andere behandelinstellingen 348
7.4.2 De plaatsing en de verlenging van de plaatsingstermijn 353
7.5 De materiële normen in de verpleegsituatie 356
7.5.1 Het juridische model: regels en rechtsbronnen 356
7.5.2 De opzet van de Bvt 358
7.6 De procedurele rechtspositie 363
7.6.1 De verschillende rechtswegen 363
7.6.2 Het beklag- en beroepsrecht en de bemiddeling 366
7.6.3 Het beroepsrecht inzake (over)plaatsing, verlof en a-dwangbehandeling 370
7.7 De (materiële) elementen van de verpleegsituatie 372
7.7.1 Na binnenkomst: een verplegings- en behandelingsplan 372
7.7.2 De bewegingsvrijheid in de instelling en de beperkingen daarop 374
7.7.3 Contacten met de buitenwereld 378
7.7.4 Voorwerpen in de persoonlijke verblijfsruimte 383
7.7.5 De materiële verzorging (art. 42 Bvt) 384
7.7.6 Werkzaamheden en arbeid, vergoedingen en loon, beheer van geld 386
7.7.7 Ontwikkeling en ontspanning 388
7.7.8 De medische verzorging 389
7.7.9 De sociale verzorging en de reclassering 391
7.7.10 De geestelijke verzorging 392
7.7.11 Juridische hulpverlening 393
7.7.12 Overleg met verpleegden 393
7.7.13 Het verpleegdossier en inzage daarin 394
7.7.14 Registratie van gegevens en melding van bijzondere voorvallen 395
7.7.15 Verlof en proefverlof 396
7.8 De rechtspositie van terbeschikkinggestelden en van overige forensische zorgpatiënten in de (forensische) GGZ en andere zorgdomeinen 401
7.8.1 Ontwikkelingen in de tbs die leiden tot een breder beleid ten aanzien van forensische zorg 401
7.8.2 Veel forensische zorgtitels en art. 2.3 Wfz: externe rechtspositie? 403
7.8.3 De bepaling van de interne rechtspositie: belangrijke onderscheidingen 406
7.8.4 De rechtspositie van tbs-gestelden in de forensische GGZ en VG/PG-sector 408
7.8.5 De rechtspositie van patiënten op overige forensische zorgtitels in de forensische GGZ en VG/PG-sector 410
7.9 Tot slot 412
Literatuur 415
Trefwoordenregister 433
Aangehaalde jurisprudentie van het Europese Hof 449
