Beschadigd vertrouwen

VOORWOORD V
LIJST VAN AFKORTINGEN XVII
LIJST VAN FIGUREN XIX
LIJST VAN TABELLEN XXIII

1 INLEIDING 1
1.1 Aanleiding 1
1.2 Afbakening en onderzoeksvraag 4
1.2.1 Onderzoeksvraag 6
1.3 Theoretisch kader van dit onderzoek 6
1.3.1 Bevorderen van vertrouwen in de overheid 7
1.3.2 Schadeafhandeling 8
1.3.3 Integratie: principes en instrumenten van vertrouwenwekkend schadebeleid 11
1.4 Onderzoeksmethode 12
1.4.1 Casestudyonderzoek 13
1.4.2 Process tracing 14
1.5 Gap in the literature en valorisatie 16
1.6 Leeswijzer 17

2 BEVORDEREN VAN VERTROUWEN IN DE OVERHEID 19
2.1 Begripsbepaling: wat is vertrouwen in de overheid? 20
2.1.1 Vertrouwen in de schadefaciliterende overheid 22
2.1.2 Het belang van vertrouwen in de overheid 24
2.1.3 Bepalen van vertrouwen in de overheid 25
2.2 Bevorderen van vertrouwen in de overheid 26
2.2.1 Voorspelbaarheid en openbaarheid 28
2.2.2 Efficiëntie en effectiviteit 29
2.2.3 Responsiviteit en tijdigheid 30
2.2.4 Rechtvaardigheid en goedaardigheid 31
2.3 Terugblik: bevorderen van vertrouwen in de overheid 32

3 SCHADEAFHANDELING 35
3.1 Behoeften van gedupeerden 36
3.1.1 Erkenning en vergoeding van de schade 37
3.1.1.1 De overheid als verantwoordelijke partij 37
3.1.1.2 De waarde van excuses 38
3.1.1.3 Bieden van schadevergoedingen 38
3.1.2 Ervaren rechtvaardigheid 39
3.1.2.1 Een stem: gehoord willen worden 41
3.1.2.2 Respectvolle behandeling 42
3.1.2.3 Onafhankelijk oordeel 44
3.1.3 Informatie en zingeving 45
3.1.3.1 Uitleg en verantwoording 45
3.1.3.2 Openbaarheid 46
3.1.3.3 Betekenisgeving en preventie 46
3.1.3.4 Voortvarendheid en afsluiting 47
3.2 Het geldende schadevergoedingsrecht 48
3.2.1 Onrechtmatige daad 48
3.2.2 Rechtmatig overheidsoptreden: nadeelcompensatie en planschade 51
3.2.3 Onverplichte tegemoetkomingen 53
3.3 Terugblik: het geldende schadevergoedingsrecht en behoeften van gedupeerden 56

4 PRINCIPES EN INSTRUMENTEN VAN VERTROUWENWEKKEND SCHADEBELEID 59
4.1 Integratie van literatuur 59
4.2 Principes van vertrouwenwekkend schadebeleid 62
4.3 Erkenning 64
4.3.1 Verantwoordelijkheid voor schadebeleid 64
4.3.2 Excuses 65
4.3.3 Financiële bijdrage 65
4.3.4 Bewijslastverdeling 66
4.4 Participatie 67
4.4.1 Inspraakmogelijkheden 67
4.4.2 Consensus 68
4.5 Begrijpelijkheid 68
4.5.1 Onderbouwing beleidskeuzes 69
4.5.2 Gerichte communicatie 69
4.5.3 Begeleiding van burgers 70
4.5.4 Eénloketgedachte 71
4.6 Openbaarheid 71
4.6.1 Open over totstandkoming schadebeleid 72
4.6.2 Open over risico’s 72
4.7 Onafhankelijkheid 73
4.7.1 Onafhankelijke experts 73
4.7.2 Toegankelijke rechtsbescherming 74
4.8 Voortvarendheid 75
4.8.1 Redelijke termijnen 75
4.8.2 Standaardisering 76
4.8.3 Duidelijk tijdspad 76
4.9 Terugblik: overzicht van en congruentie tussen de principes 76

5 ONDERZOEKSMETHODE 79
5.1 Toepassing van het theoretisch kader 80
5.2 Analyse via process tracing 81
5.3 Operationalisering 83
5.3.1 Operationalisering van het vertrouwensniveau 83
5.3.2 Operationalisering van het schadebeleid 85
5.3.3 Schematische weergave van toepassing van theoretisch kader 86
5.4 Vergelijking en keuze van drie cases 87
5.5 Bronnengebruik 89
5.5.1 Documentanalyse 90
5.5.1.1 Aanleg van de Noord/Zuidlijn 90
5.5.1.2 Uitbreiding van luchthaven Schiphol 91
5.5.1.3 Gaswinning in Groningen 91
5.5.2 Media-analyse 92
5.5.3 Interviews 92
5.5.4 Overzicht geraadpleegde bronnen 94
5.6 Opzet casushoofdstukken 95
5.7 Terugblik: onderzoeksmethode 96

6 ‘TUNNELVISIE’ CASUS AANLEG VAN DE NOORD/ZUIDLIJN 99
6.1 Inleiding en leeswijzer 99
6.2 De aanleg van de Noord/Zuidlijn 101
6.3 Vertrouwen en vertrouwensindicatoren in de casus 109
6.3.1 Kwantitatieve gegevens 109
6.3.2 Uitingen van toezichthouders en onderzoekscommissies 110
6.3.3 Uitingen van burgers en (of via) belangenvertegenwoordigers 111
6.3.4 Uitingen van bestuurders en projectorganisatie 112
6.3.5 Mediaberichten 113
6.4 Institutionele context 114
6.4.1 Communicatiestrategie: realisme, luisteren en decentraliseren 114
6.4.2 Technische successen 116
6.4.3 Cultuurverandering en een ruimer mandaat 116
6.5 Schadebeleid in de casus 118
6.5.1 Bouwschade voortvloeiend uit wettelijke aansprakelijkheid 119
6.5.1.1 Opzet en verloop van de afhandeling van bouwschade 119
6.5.1.2 Beoordeling en evaluatie van de afhandeling van bouwschade 122
6.5.1.3 Terugblik en resultaten afhandeling bouwschade 125
6.5.2 Subsidieregeling voor casco-/funderingsherstel 125
6.5.2.1 Opzet en verloop van de subsidieregeling 125
6.5.2.2 Beoordeling en evaluatie van de subsidieregeling 128
6.5.2.3 Terugblik en resultaten subsidieregeling casco-/ funderingsherstel 129
6.5.3 Nadeelcompensatie 129
6.5.3.1 Opzet en verloop van de verordening 129
6.5.3.2 Beoordeling en evaluatie van de verordening 134
6.5.3.3 Terugblik en resultaten nadeelcompensatie 139
6.5.4 Tegemoetkomingen en leefbaarheidsmaatregelen 139
6.5.4.1 Opzet en verloop van de leefbaarheidsmaatregelen 139
6.5.4.2 Beoordeling en evaluatie van de leefbaarheidsmaatregelen 143
6.5.4.3 Terugblik en resultaten tegemoetkomingen en leefbaarheidsmaatregelen 145
6.6 Analyse schadebeleid via principes en instrumenten uit theoretisch kader 145
6.6.1 Erkenning 146
6.6.1.1 Verantwoordelijkheid voor schadebeleid 146
6.6.1.2 Excuses 147
6.6.1.3 Financiële bijdrage 148
6.6.1.4 Bewijslastverdeling 149
6.6.2 Participatie 150
6.6.2.1 Inspraakmogelijkheden 150
6.6.2.2 Consensus 152
6.6.3 Begrijpelijkheid 153
6.6.3.1 Onderbouwing beleidskeuzes 153
6.6.3.2 Gerichte communicatie 155
6.6.3.3 Begeleiding van burgers 156
6.6.3.4 Eénloketgedachte 156
6.6.4 Openbaarheid 158
6.6.4.1 Open over totstandkoming schadebeleid 158
6.6.4.2 Open over risico’s 159
6.6.5 Onafhankelijkheid 160
6.6.5.1 Onafhankelijke experts 160
6.6.5.2 Toegankelijke rechtsbescherming 162
6.6.6 Voortvarendheid 163
6.6.6.1 Redelijke termijnen 163
6.6.6.2 Standaardisering 165
6.6.6.3 Duidelijk tijdspad 165
6.6.7 Terugblik: toepassing van principes van vertrouwenwekkend schadebeleid 166
6.7 Conclusie: Schadebeleid en vertrouwen in de casus 168

7 ‘TUSSEN DE OREN’ CASUS UITBREIDING VAN LUCHTHAVEN SCHIPHOL 173
7.1 Inleiding en leeswijzer 173
7.2 De uitbreiding van luchthaven Schiphol 176
7.3 Vertrouwen en vertrouwensindicatoren in de casus 186
7.3.1 Het beeld van Schiphol volgens enquêteonderzoeken 186
7.3.2 Mediaberichten 187
7.3.3 Klachten en klachtenregistratie 188
7.4 Institutionele context 190
7.4.1 Constructieve dialoog, of een oerwoud aan overlegorganen 190
7.4.2 Het waterbedeffect 191
7.4.3 Discussie over cijfers: meten is weten? 192
7.4.4 Belangenverstrengeling: ‘de overheid staat altijd achter Schiphol’ 193
7.4.5 Omgevingsstrategie vanuit luchthaven Schiphol 195
7.5 Schadebeleid in de casus 195
7.5.1 Geluidsisolerende maatregelen 197
7.5.1.1 Opzet en verloop van de regelingen 197
7.5.1.2 Beoordeling en evaluatie van de regelingen 203
7.5.1.3 Terugblik en resultaten GIS-projecten 208
7.5.2 Nadeelcompensatie en planschade via het Schadeschap 209
7.5.2.1 Opzet en verloop van de regeling 210
7.5.2.2 Beoordeling en evaluatie van de regeling 217
7.5.2.3 Terugblik en resultaten Schadeschap 221
7.5.3 Leefbaarheidsmaatregelen 222
7.5.3.1 Opzet en verloop van de maatregelen 222
7.5.3.2 Beoordeling en evaluatie van de maatregelen 233
7.5.3.3 Terugblik en resultaten leefbaarheidsmaatregelen 237
7.6 Analyse schadebeleid via principes en instrumenten uit theoretisch kader 238
7.6.1 Erkenning 238
7.6.1.1 Verantwoordelijkheid voor schadebeleid 238
7.6.1.2 Excuses 240
7.6.1.3 Financiële bijdrage 240
7.6.1.4 Bewijslastverdeling 242
7.6.2 Participatie 243
7.6.2.1 Inspraakmogelijkheden 243
7.6.2.2 Consensus 244
7.6.3 Begrijpelijkheid 245
7.6.3.1 Onderbouwing beleidskeuzes 245
7.6.3.2 Gerichte communicatie 246
7.6.3.3 Begeleiding van burgers 247
7.6.3.4 Eénloketgedachte 248
7.6.4 Openbaarheid 249
7.6.4.1 Openbaarheid over totstandkoming schadebeleid 249
7.6.4.2 Open over risico’s 250
7.6.5 Onafhankelijkheid 251
7.6.5.1 Onafhankelijke experts 252
7.6.5.2 Toegankelijke rechtsbescherming 253
7.6.6 Voortvarendheid 254
7.6.6.1 Redelijke termijnen 254
7.6.6.2 Standaardisering 256
7.6.6.3 Duidelijk tijdspad 256
7.6.7 Terugblik: toepassing van principes van vertrouwenwekkend schadebeleid 258
7.7 Conclusie: Schadebeleid en vertrouwen in de casus 260

8 ‘VERSCHEURD’ CASUS GASWINNING IN GRONINGEN 267
8.1 Inleiding en leeswijzer 267
8.2 Gaswinning in Groningen 270
8.3 Vertrouwen en vertrouwensindicatoren in de casus 280
8.3.1 Bevolkingsonderzoeken en enquêtes 281
8.3.2 Kritiek vanuit (toezichthoudende) instanties 282
8.3.3 Vertrouwen in Groningen volgens bestuurders 283
8.3.4 Verzet vanuit de regio: belangenvertegenwoordigers, protest, en rechtszaken 284
8.4 Institutionele context 286
8.4.1 Het gasgebouw en de belangen van de Staat 286
8.4.2 Niveau van de gaswinning 289
8.5 Schadebeleid in de casus 292
8.5.1 Fysieke schade 293
8.5.1.1 Opzet en verloop van de schadeafhandeling 293
8.5.1.2 Beoordeling en evaluatie van de schadeafhandeling 310
8.5.1.3 Terugblik en resultaten afhandeling van fysieke schade 320
8.5.2 Waardedaling gebouwen 321
8.5.2.1 Opzet en verloop van de regelingen 322
8.5.2.2 Beoordeling en evaluatie van de regelingen 334
8.5.2.3 Terugblik en resultaten van schadeafhandeling waardedaling gebouwen 340
8.5.3 Immateriële schade 341
8.5.3.1 Opzet en verloop van de regeling 341
8.5.3.2 Beoordeling en evaluatie 346
8.5.3.3 Terugblik: immateriële schade 347
8.5.4 Versterking gebouwen 347
8.5.4.1 Opzet en verloop van de versterkingsopgave 348
8.5.4.2 Beoordeling en evaluatie van de maatregelen omtrent versterking 367
8.5.4.3 Terugblik en resultaten versterking gebouwen 379
8.5.5 Leefbaarheidsmaatregelen 380
8.5.5.1 Opzet en verloop van leefbaarheidsmaatregelen 380
8.5.5.2 Beoordeling en evaluatie van leefbaarheidsmaatregelen 390
8.5.5.3 Terugblik: leefbaarheidsmaatregelen 396
8.6 Analyse schadebeleid via principes en instrumenten uit theoretisch kader 397
8.6.1 Erkenning 398
8.6.1.1 Verantwoordelijkheid voor schadebeleid 398
8.6.1.2 Excuses 401
8.6.1.3 Financiële bijdrage 402
8.6.1.4 Bewijslastverdeling 403
8.6.2 Participatie 406
8.6.2.1 Inspraakmogelijkheden 406
8.6.2.2 Consensus 408
8.6.3 Begrijpelijkheid 409
8.6.3.1 Onderbouwing beleidskeuzes 409
8.6.3.2 Gerichte communicatie 411
8.6.3.3 Begeleiding van burgers 413
8.6.3.4 Eénloketgedachte 414
8.6.4 Openbaarheid 418
8.6.4.1 Openbaarheid over totstandkoming schadebeleid 418
8.6.4.2 Open over risico’s 420
8.6.5 Onafhankelijkheid 423
8.6.5.1 Onafhankelijke experts 423
8.6.5.2 Toegankelijke rechtsbescherming 426
8.6.6 Voortvarendheid 429
8.6.6.1 Redelijke termijnen 429
8.6.6.2 Standaardisering 431
8.6.6.3 Duidelijk tijdspad 432
8.6.7 Terugblik: toepassing van principes van vertrouwenwekkend schadebeleid 434
8.7 Conclusie: Schadebeleid en vertrouwen in de casus 436

9 VERGELIJKENDE ANALYSE 443
9.1 Inleiding 443
9.2 Vergelijking van de drie cases 446
9.3 Erkenning 448
9.3.1 Verantwoordelijkheid voor schadebeleid 449
9.3.2 Excuses 450
9.3.3 Financiële bijdrage 452
9.3.4 Bewijslastverdeling 455
9.3.5 Tussenconclusie: het belang van erkenning 457
9.4 Participatie 459
9.4.1 Inspraakmogelijkheden 459
9.4.2 Consensus 461
9.4.3 Tussenconclusie: het belang van participatie 462
9.5 Begrijpelijkheid 464
9.5.1 Onderbouwing beleidskeuzes 464
9.5.2 Gerichte communicatie 467
9.5.3 Begeleiding 469
9.5.4 Eénloketgedachte 470
9.5.5 Tussenconclusie: het belang van begrijpelijkheid 472
9.6 Openbaarheid 474
9.6.1 Open over totstandkoming schadebeleid 475
9.6.2 Open over risico’s 477
9.6.3 Tussenconclusie: het belang van openbaarheid 479
9.7 Onafhankelijkheid 480
9.7.1 Onafhankelijke expertise 481
9.7.2 Toegankelijke rechtsbescherming 483
9.7.3 Tussenconclusie: het belang van onafhankelijkheid 485
9.8 Voortvarendheid 487
9.8.1 Redelijke termijnen 488
9.8.2 Standaardisering 490
9.8.3 Duidelijk tijdspad 492
9.8.4 Tussenconclusie: het belang van voortvarendheid 495
9.9 Overzicht van de principes en hoe deze zich tot elkaar verhouden 497
9.9.1 Wanneer welk principe of instrument? 504

10 CONCLUSIE EN DISCUSSIE 507
10.1 Conclusie 507
10.2 Discussie: beperkingen en aanbevelingen voor toekomstig onderzoek 513

11 PRAKTISCHE AANBEVELINGEN 517

SAMENVATTING 527
SUMMARY 535
LIJST VAN AANGEHAALDE LITERATUUR 543
JURISPRUDENTIEREGISTER 579

LIJST VAN AANGEHAALDE LITERATUUR: CASUS AANLEG NOORD/ZUIDLIJN
LITERATUURLIJST 581
JURISPRUDENTIELIJST 595

LIJST VAN AANGEHAALDE LITERATUUR: CASUS UITBREIDING LUCHTHAVEN SCHIPHOL
LITERATUURLIJST 597
JURISPRUDENTIELIJST 619

LIJST VAN AANGEHAALDE LITERATUUR: CASUS GASWINNING IN GRONINGEN
LITERATUURLIJST 621
JURISPRUDENTIELIJST 669

BIJLAGE I GEÏNTERVIEWDE BETROKKENEN 671
BIJLAGE II TOPICLIJST INTERVIEWS 673

CURRICULUM VITAE 681