De vrije wil in het strafrecht

Woord vooraf IX
Lijst van gebruikte afkortingen XI

1 Inleiding 1
1.1 Onderwerp en afbakening 1
1.2 Onderzoeksvraag 6
1.3 Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie 7
1.4 Onderzoeksmethode 8
1.5 Structuur 8

2 Vrijheid: filosofisch en neurowetenschappelijk perspectief 11
2.1 Inleiding 11
2.2 Vrije wil in filosofisch perspectief: het ‘free will debate’ 12
2.2.1 Compatibilisten, incompatibilisten en problematiek aangaande de vrije wil 12
2.2.2 Alternatieve mogelijkheden en broncontrole 14
2.2.3 De drie hoofdposities: libertarisme 17
2.2.3.1 Libertarisme en indeterminisme 17
2.2.3.2 Libertaristische theorieën 19
2.2.3.3 Kane’s UR & Self-Forming A ctions (SFA ’s) 21
2.2.3.4 Kane en het Intelligibility Problem 24
2.2.4 De drie hoofdposities: hard incompatibilisme 26
2.2.4.1 Hard determinisme: Spinoza & d’Holbach 26
2.2.4.2 Hard incompatibilsime, Pereboom & Joe 29
2.2.4.3 Hard incompatibilisme: Pereboom versus libertarisme 32
2.2.5 De drie hoofdposities: compatibilisme 35
2.2.5.1 Klassiek compatibilisme 35
2.2.5.2 Nieuw compatibilisme: F rankfurt-type Examples 37
2.2.5.3 Frankfurt: eerste- en tweedeordewensen 41
2.2.5.4 Semi-compatibilisme: Fischer 41
2.2.5.5 Slors 44
2.2.5.6 Kritiek: Perebooms Four-Case A rgument 45
2.3 De vrije wil: neuroreductie 47
2.3.1 Neuroreductie 47
2.3.2 Swaab 53
2.3.3 P.M. & P.S. Churchland 56
2.4 Conclusie 60

3 Wilsvrijheid in het strafrecht 63
3.1 Inleiding 63
3.2 Achtergrond en plaatsbepaling 64
3.2.1 Wilsvrijheid en/in historische mensbeelden 64
3.2.2 Functie van het strafrecht 67
3.2.3 Handelingsvrijheid 68
3.3 Strafbaar feit en schuld 69
3.3.1 Gedraging, opzet en culpa 71
3.3.2 Schuldbegrip en schuldbeginsel 75
3.3.3 Verwijtbaarheid, reflectie en ontoerekeningsvatbaarheid 78
3.3.3.1 Verwijtbaarheid 78
3.3.3.2 Toerekening 82
3.3.3.3 Morele traditie & reflectie 83
3.3.3.4 (On)toerekeningsvatbaarheid 86
3.4 Vrijheid verwerkt in de rechtvaardigingstheorieën 88
3.4.1 Retributivisme 89
3.4.2 Utilitarisme 92
3.4.3 Verenigingstheorieën 95
3.5 Symbolisering, contrafactiteit en narrativiteit 96
3.5.1 Symbolische orden: taal en de sociale leefwereld, contrafacticiteit en ‘het juridische’ 96
3.5.2 Narrativiteit 101
3.5.3 Vrijheid als contrafactisch en narratief postulaat 103
3.6 Conclusie 105

4. Compatibiliteit en legitimiteit 109
4.1 Inleiding 109
4.2 Een literatuurbespreking 110
4.2.1 Mooij & F. de Jong 110
4.2.2 Roef 112
4.2.3 Buruma 116
4.2.4 J. Greene & Cohen 117
4.3 Eigen positie 120
4.3.1 De hoofdlijnen van hoofdstuk twee en drie samengebracht 120
4.3.2 Kritiek & probleemconstatering 126
4.3.2.1 Strafrecht & compatibilisme: rationaliteit in plaats van (of: als) vrije wil? 126
4.3.2.2 De alternatieve verdediging van Mooij & F. de Jong gewaardeerd 133
4.3.2.3 Strafrecht & wilsvrijheid: de doel-middelredenering 139
4.3.2.4 Eigen positie: de constatering van een serieus te nemen probleem 140
4.4 Legitimiteit & de contouren van een oplossingsrichting 143
4.4.1 Het compatibiliteitsprobleem: tevens een legitimiteitsprobleem? 143
4.4.2 De contouren van een oplossingsrichting 146
4.4.2.1 Een maatregelenstrafrecht 146
4.4.2.2 Een herziening van de dogmatiek 150
4.4.2.3 Een polenwissel in de verenigingstheorie 154
4.4.2.4 Humaan strafrecht 157
4.5 Conclusie 160

5 Conclusie 163
5.1 Recapitulatie 163
5.2 Conclusies 169
5.3 Uitleidende opmerkingen: beperkingen en verdere aanbevelingen 170

Aangehaalde literatuur 173
Geraadpleegde jurisprudentie 193