Recht in het echt

I EMPIRISCH ONDERZOEK NAAR HET RECHT: BENADERINGEN EN ONDERZOEKSMETHODEN 19
1 Benaderingen in empirisch onderzoek naar het recht 21
Peter Mascini
1.1 Introductie 22
1.2 Hoe verhouden de juridische en empirische bestudering van het recht zich tot elkaar? 23
1.2.1 Accentuering verschillen 23
1.2.2 Nuancering verschillen 28
1.3 Welke benaderingen kunnen worden onderscheiden binnen de empirische bestudering van het recht? 30
1.3.1 Recht als instrument 31
1.3.2 Rechtspluralisme 35
1.3.3 Recht en samenleving 38
1.4 Conclusie 45

2 Begrijpen van empirisch onderzoek naar het recht 53
Benjamin van Rooij, Nienke Doornbos & Chris Reinders Folmer
2.1 Introductie 54
2.2 Typen onderzoeksvragen 55
2.2.1 Drie typen onderzoek naar het recht 55
2.2.2 ‘Is and ought’ 57
2.2.3 Kenmerken van empirische onderzoeksvragen 58
2.3 Benaderingen van empirisch-juridisch onderzoek 59
2.4 Methoden van dataverzameling 61
2.5 Kwaliteitsaspecten van empirisch-juridisch onderzoek 68
2.5.1 Validiteit 69
2.5.2 Generaliseerbaarheid 70
2.5.3 Robuustheid 70
2.5.4 Objectiviteit 72
2.6 Hoe bestudeer je empirisch wetenschappelijke teksten? 73
2.6.1 Hoofdvraag en relevantie 75
2.6.2 Hoofdconcepten, theorieën, bestaande kennis en hypothesen 75
2.6.3 Gebruikte methoden 76
2.6.4 Empirische resultaten van de studie 76
2.6.5 Bredere betekenis van de studie 77
2.6.6 Overzichtsstudies en onderzoeksrapporten 78
2.7 Conclusie 79

3 Uitvoeren van empirisch onderzoek naar het recht 91
Peter Mascini
3.1 Introductie 92
3.2 Het kiezen van één of meer onderzoeksstrategieën (keuze 1) 95
3.2.1 Het kiezen van één of meer onderzoeksstrategieën: de onderzoekspraktijk 95
3.2.2 Het kiezen van één of meer onderzoeksstrategieën: theoretisch kader 97
3.3 Het selecteren van onderzoekseenheden (keuze 2) 100
3.3.1 Het selecteren van onderzoekseenheden: de onderzoekspraktijk 100
3.3.2 Het selecteren van onderzoekseenheden: theoretisch kader 101
3.4 Het waarnemen van eigenschappen (keuze 3) 104
3.4.1 Het waarnemen van eigenschappen: de onderzoekspraktijk 104
3.4.2 Het waarnemen van eigenschappen: theoretisch kader 107
3.5 Theoretiseren over de relaties tussen eigenschappen (keuze 4) 109
3.5.1 Het theoretiseren over de relaties tussen eigenschapen: de onderzoekspraktijk 109
3.5.2 Het theoretiseren over de relaties tussen eigenschapen: theoretisch kader 110
3.6 Conclusie 112

II BURGERS EN HET RECHT 119
4 Wat burgers weten en vinden van het recht 121
Marc Hertogh
4.1 Introductie 122
4.2 Knowledge and Opinion about Law (KOL) 123
4.2.1 Rechtsregels in de ervaringswereld van verschillende bevolkingslagen 125
4.3 Rechtsgevoel en rechtsbewustzijn 126
4.3.1 Kenmerken onderzoek naar ‘legal consciousness’ 127
4.3.2 Drie voorbeelden 127
4.3.3 Relationele rechtsopvattingen 129
4.4 Een Amerikaanse en een Europese benadering van ‘legal consciousness’ 131
4.4.1 Hoe ervaart men het recht? 131
4.4.2 Wat ervaart men als recht? 132
4.5 Rechtsvervreemding 133
4.5.1 Wat is rechtsvervreemding? 133
4.5.2 Vier juridische burgerschapsstijlen 136
4.6 Legitimiteit 139
4.6.1 Vertrouwen, tevredenheid en acceptatie 140
4.6.2 Legitimiteit en naleving 142
4.7 Conclusie 144

5 Toegang tot recht: recht hebben, vragen en krijgen 155
Nienke Doornbos
5.1 Introductie 156
5.2 Wat is toegang tot recht? 157
5.3 Mobilisatie van rechten 162
5.3.1 Naming, blaming, claiming 164
5.3.2 Wegen naar het recht 169
5.4 Toegankelijkheid van het rechtssysteem 175
5.4.1 Doorwerking van machtsverschillen in het rechtssysteem 175
5.4.2 Kosten van procedures 181
5.4.3 (Verplichte) rechtsbijstand of zelfhulp 183
5.5 Conclusie 186

6 Ervaren procedurele rechtvaardigheid 199
Lisa Ansems
6.1 Introductie 200
6.2 Wat is ervaren procedurele rechtvaardigheid? 201
6.2.1 Verschillende benaderingen van (procedurele) rechtvaardigheid 202
6.2.2 Verschillende componenten van ervaren procedurele rechtvaardigheid 204
6.3 Welke effecten heeft ervaren procedurele rechtvaardigheid? 209
6.3.1 Verschillende houdingen en gedragingen 209
6.3.2 Verschillende contexten 215
6.3.3 Kanttekeningen 220
6.4 Hoe kunnen de effecten van ervaren procedurele rechtvaardigheid worden verklaard? 223
6.5 Conclusie 225

III TOTSTANDKOMING EN EFFECTEN VAN WETTEN EN REGELS 237
7 De achterkant van het wetgevingsproces 239
Peter van Lochem & Rob van Gestel
7.1 Introductie 240
7.2 Het wetgevingsproces 241
7.2.1 Aanleiding 241
7.2.2 Ambtelijke voorbereiding 242
7.2.3 Advisering Raad van State 243
7.2.4 Parlementaire besluitvorming 244
7.3 Theoretische en empirische reflecties op agendering van wetgeving 246
7.3.1 Opeenvolgende agenderingsfasen als barrières 246
7.3.2 Maatschappelijke en politieke agendering 247
7.3.3 Wetgevingsagendering en wetgevingsproces 249
7.3.4 Parlementaire fase 250
7.4 Reflecties op het werk van wetgevingsjuristen 251
7.4.1 Op het nationale decor 251
7.4.2 Op het Europese decor 255
7.5 Wetgeving en de parallelle beleidsvoering 256
7.6 Terug naar de casus 258
7.6.1 Aandacht voor de kinderopvangtoeslagaffaire 258
7.6.2 De kinderopvangtoeslagaffaire als wetgevingsprobleem 259
7.6.3 Vier kernproblemen van wetgeving 260
7.7 Conclusie 262

8 Effecten en effectiviteit van wetgeving 275
Heinrich Winter
8.1 Introductie 276
8.2 Begripsbepaling 277
8.2.1 Functies van de wet 277
8.2.2 Effecten ex ante en ex post 281
8.2.3 De beleidstheorie van de wetgever 284
8.2.4 Doelbereiking, effecten en effectiviteit 285
8.2.5 Besluitvorming over evaluatie 288
8.3 Hoe kan het dat effecten van wetgeving vaak tegenvallen? 289
8.4 Onderzoek naar de effecten van wetgeving 293
8.4.1 Wetsevaluatie en het wetgevingsforum 293
8.4.2 Het meten van de effecten van wetgeving 294
8.5 Conclusie 296

IV UITVOERING, NALEVING EN HANDHAVING VAN REGELS 301
9 Regeltoepassing door frontlijnambtenaren 303
Kim Loyens
9.1 Introductie 304
9.2 Frontlijnwerk volgens Lipsky en anderen 306
9.3 De omgang met uitdagingen en dilemma’s in frontlijnwerk 308
9.4 Over (on)gelijke behandeling, maatwerk en willekeur 313
9.5 De invloed van digitalisering en algoritmisering op het werk van frontlijnambtenaren 319
9.5.1 De transformatie naar ‘screen-level’ en ‘systemlevel bureaucracy’ 319
9.5.2 Het vertrouwen van burgers als randvoorwaarde 323
9.6 Conclusie 324

10 Handhaving en naleving van regels 339
Paulien de Winter
10.1 Introductie 340
10.2 Handhaving 341
10.2.1 Afschrikken 342
10.2.2 Overtuigen: inspelen op sociale normen 349
10.2.3 Responsive regulation 354
10.2.4 Overzicht 362
10.3 Regelgerichte en risicogerichte handhaving 365
10.4 Conclusie 368

11 Co-regulering als er nog geen regels zijn 383
Haiko van der Voort, Simone van der Boon & Rolf van Wegberg
11.1 Introductie 384
11.2 Co-regulering 385
11.2.1 De rol van private partijen in toezicht 385
11.2.2 Toezicht, wat is dat eigenlijk? 386
11.2.3 De foto van co-regulering 387
11.2.4 Co-regulering in de loop van de tijd 388
11.2.5 Naar een analysekader voor co-regulering 393
11.3 De bestrijding van ongewenste inhoud op internet 393
11.3.1 Een regime in een complex, sociotechnisch systeem 393
11.3.2 Beleidsontwikkelingen 395
11.3.3 De vier pijlers van publiek-private samenwerking 396
11.4 Analyse: de rol van publieke en private actoren bij de bestrijding van CSAM 401
11.4.1 Intentioneel of ongeregeld? 401
11.4.2 Conflicten tussen publieke en private regels 402
11.4.3 Synergie tussen publieke en private regels 404
11.4.4 De verdere ontwikkeling van het regime 405
11.5 Conclusie 406

V CONFLICTOPLOSSING BINNEN EN BUITEN DE RECHTSPRAAK 415
12 Buitengerechtelijke conflictoplossing: arbitrage, bindend advies en mediation 417
Marc Simon Thomas
12.1 Introductie 418
12.2 Buitengerechtelijke conflictoplossing 420
12.3 Arbitrage 423
12.4 Bindend advies 424
12.5 Mediation 426
12.6 Inzichten uit (empirisch) onderzoek naar mediation 431
12.6.1 Ontstaan en ontwikkeling van conflicten 432
12.6.2 Mediationbenaderingen 433
12.6.3 Mediation nader bevraagd 435
12.7 Mediation in relatie tot rechtspraak 439
12.8 Conclusie 442

13 De rechtspraak als instituut en organisatie 451
Nienke Doornbos & Nina Holvast
13.1 Introductie 452
13.2 Drie perspectieven op de rechterlijke organisatie 453
13.2.1 Het rechtsstatelijke perspectief 453
13.2.2 Nieuw publiek management 456
13.2.3 Maatschappelijk effectieve rechtspraak 458
13.2.4 Overlap en conflict tussen de perspectieven 461
13.3 Empirisch onderzoek naar de rechterlijke organisatie 462
13.3.1 Onafhankelijkheid en onpartijdigheid 462
13.3.2 Efficiency 468
13.3.3 Responsiviteit en laagdrempeligheid 476
13.4 Conclusie 480

14 Denkfouten en onterechte veroordelingen in de rechtspraak 493
Enide Maegherman, Tamara De Beuf & Robert Horselenberg
14.1 Introductie 494
14.2 Theorieën over rechterlijke oordeelsvorming 496
14.2.1 Story Model 497
14.2.2 Verhaal en verankering 497
14.3 Menselijke denkprocessen en hun valkuilen 499
14.3.1 De scheve weegschaal en tunnelvisie 501
14.3.2 Contextfactoren die het risico op denkfouten vergroten 505
14.4 Strategieën om de invloed van denkfouten te beperken 508
14.4.1 Scenariomodel 508
14.4.2 Scenario’s in de Pettense campingmoord 512
14.5 Aandachtspunten bij bestaand onderzoek 517
14.6 Conclusie 519

15 Internationale rechtspraak als balanceer-act 531
Willem-Jan Kortleven
15.1 Introductie 532
15.2 Een classificatie van internationale gerechtshoven 534
15.3 Internationale rechtspraak en de spanning tussen autoriteit, autonomie, afhankelijkheid en ambitie 536
15.3.1 Autoriteit, autonomie en afhankelijkheid (paradox 1) 536
15.3.2 Ambitie als noodzaak en risico (paradox 2) 541
15.3.3 Wie bepaalt de koers? 545
15.4 Internationale rechtspraak en de spanning tussen ideaal en praktijk 547
15.4.1 De positie van het individu in internationale rechtspraak: doel of middel? 548
15.4.2 Ongelijke rechtvaardigheid? 553
15.4.3 Is de kloof tussen ideaal en praktijk te dichten? 554
15.5 Conclusie 557

16 Naleving en doorwerking van rechterlijke uitspraken 567
Marc Hertogh
16.1 Introductie 568
16.2 Onderzoek in de Verenigde Staten 569
16.2.1 The Hollow Hope 570
16.2.2 Kanttekeningen bij het Amerikaanse onderzoek 571
16.3 Directe en indirecte effecten van rechtspraak 572
16.4 Naleving van rechterlijke uitspraken door burgers 573
16.4.1 Van Koppen en Malsch 573
16.4.2 Eshuis 574
16.5 Doorwerking van rechterlijke uitspraken bij de overheid 575
16.5.1 Uitkomsten empirisch onderzoek 577
16.6 Het bestuurlijk doorwerkingsproces 578
16.6.1 De implementatie van rechterlijke uitspraken 578
16.6.2 Drie belangrijke obstakels 580
16.7 Conclusie 584

VI JURISTEN IN DE 21STE EEUW 593
17 Juristen in een veranderende samenleving 595
Nina Holvast & Marijke ter Voert
17.1 Introductie 596
17.2 Opleiding en socialisatie tot jurist 598
17.2.1 De rechtenstudie 599
17.2.2 Beroepsopleiding en toetreding tot de professie 601
17.3 Een overzicht van het juridisch beroepenveld 604
17.3.1 Rechters en officieren van justitie 604
17.3.2 Advocaten en notarissen 605
17.3.3 Paraprofessionals 608
17.3.4 Overheids- en bedrijfsjuristen 609
17.4 Maatschappelijke trends 612
17.4.1 Digitalisering en AI 612
17.4.2 Meer aandacht voor behoeften van de burger 615
17.4.3 Globalisering 616
17.5 Van mystieke professie tot T-shaped lawyer 617
17.5.1 De traditionele jurist 617
17.5.2 De managerial jurist 619
17.5.3 De hybride jurist 620
17.6 Conclusie 622

18 Integriteit van juristen 637
Marloes ter Huurne
18.1 Introductie 638
18.2 Integriteit, ethiek en moreel handelen 639
18.2.1 Jurist/juridisch medewerker 641
18.2.2 Fiscalist 642
18.2.3 Advocaat 642
18.2.4 Notaris 643
18.2.5 Officier van justitie 644
18.2.6 Rechter 644
18.3 Waarom gaan mensen – in het bijzonder juristen – over de schreef? 645
18.3.1 Onvoldoende kennis 648
18.3.2 Het najagen van fundamentele behoeften 651
18.3.3 De meeste mensen deugen, meestal 651
18.3.4 We zijn meesters in zelfbedrog 654
18.3.5 Van kwaad tot erger 655
18.3.6 Cognitieve dissonantie, anonimiteit en zelfaffirmatie 657
18.4 Hoe het ook jou kan overkomen en wat helpt 660
18.5 Conclusie 663

Over de auteurs 673
Trefwoordenregister 677