‘Patronen doorbreek je niet met een aaibaar brainstormpje’

Eerst een vraag aan jou, lezer. Waar denk jij aan als je het woord creativiteit leest? Denk je aan wilde ideeën bedenken in een brainstorm met je team? Losgaan met een kwast op een maagdelijk wit canvas? Volgens Elleke van Gelder, schrijfster van Creatieve vuurkracht, is dit maar een piepklein stukje van het creatieve potentieel dat er in ons huist.

De definitie van creativiteit is daarom toe aan een update. Van Gelder vertelt hierover: ‘Creativiteit herdefiniëren is geen luxe, we hebben het nódig. Er zijn zoveel grote maatschappelijke vraagstukken die onze aandacht vragen. Kijk om je heen, van klimaatcrisis tot woningnood. Het moet anders. We wíllen het anders. Maar ondertussen doen we steeds hetzelfde. Creativiteit gaat verder dan nieuwe ideeën bedenken. De definitie van creativiteit die ik hanteer is:

De bereidheid en verantwoordelijkheid om de status quo uit te dagen en vertrouwde kaders en conventionele patronen te doorbreken, met als doel positieve verandering en duurzame impact te stimuleren in complexe vraagstukken.

Creativiteit mag schuren. Het móet zelfs schuren. Conventionele patronen doorbreek je niet met een aaibaar brainstormpje. Om creativiteit concreet te maken, deelt Van Gelder in haar boek verschillende kenmerken. Denk bijvoorbeeld aan volharding, het anker van creativiteit. Dat áls je een verandering inzet, je deze blijft voeden. Ondanks de waan van de dag. Maar ook vertrouwen is een kenmerk van creativiteit. Dat je blijft geloven in jouw duurzame impact, óók als het de eerste, de tweede en de derde keer (zucht) niet lukt.

Zo doen we dat hier niet!

Misschien denk je nu al iets anders over creativiteit dan aan het begin van dit artikel. Wat echte creativiteit is, leren we in elk geval niet op school. Want je mag creatief zijn, maar pas op! Hou het wel netjes, anders ben je niet creatief maar lastig. Of, je krijgt zomaar een punt aftrek op school. Van Gelder vond die dictees als jong meisje maar saai. Dus besloot ze, om het voor haarzelf én haar juf wat leuker te maken, alle woorden in een ander, speciaal handschrift te kleuren. Foutloos natuurlijk én kleurrijk!

Na de les moest ze bij de juf komen. Vol trots stapte ze naar voren, klaar om een compliment over haar woordenkunst te ontvangen. ‘Je hebt alle woorden goed, Elleke’, begon de juf. ‘Maar dat gerommel met die verschillende handschriften, zo doen we dat hier niet. Ik geef je een punt aftrek.’ ‘Zo doen we dat hier niet’, is precies de ongeschreven regel die organisaties weghoudt bij duurzame verandering. Een imprint die we al jong hebben meegekregen.

Dezelfde inhoud

Toch houden we ergens wel van creativiteit. Of in elk geval van het idee ervan. Van Gelder noemt dit ‘yellow washing’. Yellow washing is geïnspireerd op de term green washing, een marketingtruc om je imago op te poetsen door uit te dragen dat je ont-zet-tend duurzaam bezig bent.

Met een mengeling van vrolijkheid en irritatie vertelt Van Gelder: ‘Er is een tijd geweest dat het hip was om je plannen te tekenen in plaats van op te schrijven. En natuurlijk kan het helpen om iets visueel te maken. Maar wat ik zag gebeuren was dat het dezélfde inhoud bleef, alleen dan in beelden. Alleen vonden we dat dan heel creatief met elkaar. Onder de streep verandert er… niets.’

Hier zijn we heel goed in: een clubje oprichten, creatief aan de slag gaan om er vervolgens nooit meer op terug te komen. Dan neemt de waan van de dag het weer over en hebben andere dingen prioriteit. Van Gelder voegt daaraan toe: ‘Creativiteit, het ‘anders doen’, moet nooit een doel op zich zijn. Het anders doen heeft een doel en dat is die duurzame, positieve verandering teweegbrengen die bijdraagt aan een mooiere wereld.’

Ingewikkeld versus complex

Vaak worden ingewikkelde problemen in één adem genoemd met complexe problemen. Onterecht volgens Elleke: ‘Dit zijn twee verschillende dingen. Ingewikkelde problemen zijn de problemen waar je experts voor nodig hebt om ze op te lossen, maar er ís wel een oplossing. Voor een complex probleem is niet één oplossing. Daar wegen altijd meerdere facetten mee. De denkfout die we in Nederland maken is dat we complexe problemen als ingewikkelde problemen benaderen.

Een voorbeeld van zo’n complex vraagstuk is de woningnood. Daar gaan we dan nieuwe ideeën voor bedenken. Of we behandelen het als een simpel probleem met een simpele oplossing: bouwen, bouwen, bouwen. Alleen tja, dan komen we tot de conclusie kak, dat lukt niet. Want voor je het weet bots je tegen een andere crisis, namelijk de stikstofcrisis. Zo blijft het vraagstuk bestaan, jaar na jaar. Zonder dat we daadwerkelijk verder komen.’

Status quo durven bevragen

Complexe vraagstukken zijn dus complex. Maar wat is er dán nodig? ‘Dat is best een lastige vraag’, antwoordt Elleke. ‘Ik denk sowieso dat je moet beginnen met een aanvullend perspectief. Het hoeft dus niet geheel anders, maar je zult wel iets ernaast moeten zetten’.

Oké, laten we het praktijkvoorbeeld van de woningnood er weer eens bij pakken. Wat zou een perspectief kunnen zijn om de status quo om te gooien? ‘Dat vraagt om een andere manier van kijken’, begint Elleke. ‘We vinden het normaal dat je steeds groter gaat wonen naarmate we ouder worden en gezinsuitbreiding krijgen. Maar voor diezelfde weg terug, dus van groot naar kleiner, is weinig aandacht.

En wat als je eens de woningnood bekijkt vanuit overvloed en niet vanuit schaarste? Wat ga je dan zien? Wat valt dan op? Dat er misschien best veel ruimte is, maar dat er veel leeg staat bijvoorbeeld. Of dat 43% van de huwelijken strandt in een scheiding en dat dus ‘voormalige’ eengezinnen nu twee dezelfde soort huizen bewonen. Als je dit ziet, welke mogelijkheden zouden dan ook een optie kunnen zijn? Om een verandering in gang te zetten heb je meer vragen nodig dan antwoorden.’

Bewuste creativiteit

Grote vraagstukken kunnen zó groot lijken, dat je op voorhand al denkt: Mij niet bellen. Ik doe ‘gewoon’ mijn werk, wat kan ik nou bijdragen? Precies daarover gaat Van Gelders boek. Het gaat om de creatieve vuurkracht binnen organisaties, maar die begint altijd bij één iemand. En die iemand kun jij net zo goed zijn. Juist als je jezelf vaak hoort zeggen ‘ik ben helemaal niet creatief’.

Volgens Van Gelder is iedereen creatief. ‘Mensen weten dat vaak niet van zichzelf, omdat ze een incomplete definitie van creativiteit voor ogen hebben. Laatst nog sprak ik een man die teams had samengesteld en met volharding aan een nieuwe weg bleef bouwen. Op zijn ‘nee ik ben niet creatief’, vroeg ik: ‘Hoe noem je al deze kwaliteiten dan, die jij aan de dag legt?’ Oh ja, dan was hij best heel creatief, zo had hij het nog nooit bekeken.’

Creatief zijn begint met een bewustwording. In jou zit óók dat vlammetje om dijken door te breken. Alleen heb je jouw kracht gewoon nog nooit eerder als creatief bestempeld. Van Gelders boodschap: ga op zoek naar waar jouw creatieve vuurkracht ligt. Ben jij die ongehoorzame taboedoorbreker die wél over dingen praat? Of ben jij de stille kracht in een team die altijd doorzet en nooit de kop laat hangen? Dan is dat jouw ingang.

Andere vuurtjes aansteken

Van Gelder sprak veel mensen voor Creatieve vuurkracht. Een opvallende uitkomst van deze gesprekken is dat medewerkers zichzelf vaak creatiever vinden dan de organisatie waar ze voor werken. Wat kun je doen als je wél de creativiteit en de bereidheid voelt om problemen aan te pakken, maar denkt: hoe dan? Elleke: ‘Verzamel allereerst mensen om je heen die net als jij de passie voelen om iets te veranderen. Je hebt gewicht nodig om de gevestigde orde aan het wankelen te brengen.’

Het is daarbij belangrijk dat je je niet afzondert en een clubje wordt. Hou juist de verbinding met de conservatieve mensen in je organisatie. Kijk of je een creatieve spreekbuis kunt zijn of kunt vinden tussen beide uitersten. Hoe meer jij straalt met je creatieve vuurkracht, des te sneller ook andere vuurtjes om je heen aangaan. ‘En dat is wat je wilt’, besluit Elleke stralend. ‘Want samen maken we écht het verschil.’