Geschiedenis is geen richtingaanwijzer voor het heden – het is een herinnering aan de discontinuïteit van het verleden, aan de onvoorspelbaarheid van elk heden. De toekomst houdt geen rekening met onze verwachtingen, voorspellingen en extrapolaties. Dat geldt voor individuen, voor teams en organisaties, en ook vooral voor onze instituties.
Dat klemt steeds meer omdat democratie niet meer complex, onzeker of onduidelijk mag zijn – ook als de werkelijkheid complex, onzeker en onduidelijk is. Democratie gaat niet om duidelijkheid, zekerheid en eenduidigheid; het gaat vooral om moed om angsten onder ogen te zien, matigheid ten opzichte van je eigen verlangens, en wijsheid om je standpunten af te wegen tegenover andere (nuance). Constructieve onenigheid is de zuurstof van democratie.
Nou, we raken in ademnood.
Chaos
Een technocratische politiek, zoals we die hebben gehad, die morele controverses en visies op het goede leven zoveel mogelijk weert uit het publieke debat, trekt een moreel vacuüm dat vroeg of laat wordt gevuld met intolerantere vormen van moralisme. Daarbij zijn burgers steeds minder in staat onderscheid te maken tussen de instituties (Belastingdienst, onderwijssysteem en dergelijke) en de mensen die ervoor werken – wat het geweld voedt.
Als je de links/rechts-tegenstelling opheft, dan keren mensen zich tegen de ‘elite’ (ik noem dat ‘elitoxificatie’ – een naar boven gerichte mix van ressentiment, zich tekortgedaan voelen en jaloezie). Autoritaire leiders zijn bewust uit op die ontwrichting. Het is géén sociale revolutie, maar een breder fenomeen; het is een uitholling van het gezag van de staat en zijn vertegenwoordigers – vaak betiteld als de ‘elite’. Chaos als instrument.
Immers, autoritaire leiders scheppen, voordat zij aan de macht komen, een leugenachtige wereld die consistent is – mensen zijn bang voor onvoorspelbaarheid, en ervaren de schokken die het leven met zich meebrengt in toenemende mate als onrecht. Deze demagogen zijn de auto-immuunziekte van de democratie geworden, zoals de Duitse socioloog Max Scheler ruim een eeuw geleden voor het eerst opmerkte.
We moeten ons weren tegen die chaos.
Binding
We leven in een transactiemaatschappij waarin het begrip ‘binding’ steeds minder van waarde is. In de periode van de verzuiling waren burgers geworteld in hun gemeenschap, in hun geloof, in hun zuil. Die worteling is grotendeels verdwenen in onze postmoderne, geïndividualiseerde samenleving.
Vonden we vroeger nog ‘alomvattende’ bescherming in een zuil (zoals socialisme, katholicisme, protestantisme, liberalisme), nu is die vervangen door opportunistische, tijdelijke beschermlagen van telkens wisselende ‘bubbels’. Met nationalisme als overkoepelende laag (identiteit) – het nostalgisch frame om losgeslagen individuen weer op te nemen in een groter, betekenisvol geheel. Waarin ‘de ander’ altijd in de weg lijkt te staan en de baas wil zijn. Dat maakt de mensen in de bubbel woedend, rancuneus en gefrustreerd – immers, vooruitgang is niet het doel, en nostalgie is de tikkende tijdbom die voortkomt uit holle miskenning.
Het is, volgens Richard Sennett in het intrigerende Together: The Rituals, Pleasures and Politics of Cooperation (2012), het rauwe, flexibele kapitalisme dat ons het sociale masker heeft afgerukt, iedere vorm van bestendig, ritueel gedrag heeft vernietigd en samenwerking heeft doen ontaarden in competitie: ‘winner takes all’. In het hedendaagse flexibele kapitalisme, waarin velen geen loopbaan meer hebben maar een serie jobs, zijn consumentengoederen het laatste houvast – mensen zijn als het ware beroofd van alle vaste pijlers waarop ze hun carrière en zelfs hun levensverhaal konden stutten.
Gevolg is statusangst, die alleen lijkt te kunnen worden bezworen door een door de reclame gevoed verlangen naar spullen – de wereldwijde ‘ontsporing’ van Black Friday (een uit de VS overgewaaid fenomeen, dat opeens overal opgeld doet, en dan niet één dag, maar een week of meer…) spreekt boekdelen. En een door de politiek gevoede neiging tot (louter intuïtieve) meningen en (veelal rabiate) standpunten.
Sennett vindt dat de fragmenterende krachten van het ontketende kapitalisme ons afleren goed en langdurig met anderen samen te leven. Hij stelt, overtuigend, dat in een geglobaliseerde wereld de nietsontziende concurrentie van allen tegen allen mensen en samenlevingen kapotmaakt.
Moed, houding, gedrag
Moed is een concept dat een boek (of boekenkast) op zichzelf verdient. In deze context gaat het erom dat twee belangrijke kenmerken van moed bij elkaar moeten komen. In de eerste plaats moet het gaan om een intrinsieke gedrevenheid. Externe druk leidt mogelijk tot heldhaftigheid, maar moed komt uit jezelf. En ten tweede stap je in het ongewisse – je gaat op weg zonder te (kunnen) weten waar precies je uitkomt.
Daarom, zoals Ludwig Wittgenstein stelde: ‘Moed is altijd origineel.’
Wees origineel.
En daarbij:
Laat de ‘toon aan de top’ van politiek, bedrijfsleven, instituties en onderwijs weer positief maatgevend zijn. Laten we dit ‘voorbij de verbrokkeling’ noemen (verbeelding, nuance, vertrouwen – in de publieke ruimte).
Nieuwsgierigheid moet een nieuwe grondhouding worden. Innovatie, ontdekken, verbeterdrift – positief voorwaarts.
We moeten werken aan een grote mate van nivellering. Daarbij gaat het niet om het krampachtig wegwerken van alle verschillen (werkt toch niet, gebeurt ook niet) – maar de immense omvang van de huidige verschillen demotiveert, schoffeert en maakt cynisch. Verschillen moeten bereikbaarheid uitstralen – het gaat om bereik, toenadering zoeken, wensen en verlangens. En dat niet louter financieel, maar ook als het gaat om leren, studeren, ontwikkeling – een leven lang.
Opdat we weerbaarder worden én blijven.
Over Leo van de Voort
Leo van de Voort is klankbord voor Raden van Toezicht en Bestuurders met een serieus transitieprobleem. Daarnaast is hij een veel gevraagd spreker en publicist. Zo schreef hij veelvuldig voor FD, Elsevier, FEM, Holland Management Review, Tijdschrift voor Corporate Finance en diverse kranten en tijdschriften. Leo is partner bij Fuel for Living Strategies (en Fuel Participations).
