Het bevestigingsvooroordeel
Het menselijk brein is een eigenaardig en zuinig apparaat. En lui. Het kiest de gemakkelijkste en snelste weg naar een beslissing, maar dat hoeft niet per se de beste te zijn. De grootste valkuil van het denken is dat we de informatie zo filteren dat het ons vermoeden bevestigt en dat we informatie die daarmee in strijd is negeren of wegmoffelen. Wie bijvoorbeeld denkt dat de nieuwe investering zijn bedrijf ten goede zal komen, zoekt vooral argumenten die deze visie ondersteunen. Het is makkelijker om de informatie zo te filteren dat je hypothese wordt bevestigd dan om actief te zoeken naar iets wat dit tegenspreekt.
Psychologen waarschuwen voor dit vooroordeel, ook wel de confirmation bias genoemd of het bevestigingsvooroordeel. Uiteindelijk kan deze valkuil leiden tot tunnelvisie.
Het beschikbaarheidseffect
Als mensen een oordeel vellen, een kans of risico inschatten, laten ze zich in de meeste gevallen leiden door voorbeelden en ervaringen die ze zich het eerste herinneren. Ze maken gebruik van een mentaal sluipweggetje, dat ons weliswaar tijd en moeite bespaart, maar dat niet altijd tot het juiste oordeel leidt: het beschikbaarheidseffect genoemd.
Het beschikbaarheidseffect laat zich bijvoorbeeld gelden na dramatische ongelukken die veel media-aandacht krijgen. Zo leek het na de Amsterdamse zedenzaak van Robert M., die in 2010 werd aangehouden op verdenking van seksueel misbruik van tientallen kinderen, alsof op elke crèche criminele pedofielen rondliepen. Met het krachtige en emotionele voorbeeld van Robert M. in het recente geheugen beschuldigden ouders mannelijke crèchemedewerkers vaker van misbruik van jonge kinderen dan vóór de zedenzaak. Een begrijpelijke maar vooringenomen reactie.
Verloren-kostenfout
Een derde valkuil heeft te maken met de hekel die ons brein heeft aan verlies. Als we eenmaal in een project geïnvesteerd hebben, kost het ons moeite om ervan af te zien, ook al blijkt het een hopeloze onderneming. We zijn geneigd om vooral naar het verleden te kijken, en minder naar de toekomst. Deze valkuil wordt de verloren-kostenfout genoemd en dook bijvoorbeeld op in de besluitvorming over de Fyra, de hogesnelheidstrein waar tien jaar aan gewerkt is en die in 2012 uiteindelijk maar drie maanden heeft gereden. Hoewel er vanaf het begin technische mankementen waren, bleef de ns vasthouden aan de samenwerking met de fabrikant, AnsaldoBreda.
Maar de grootste valkuil van het denken heeft te maken met de blindheid voor onze eigen feilbaarheid. En ook daarvan zijn talloze krachtige voorbeelden. Daarover, en wat je kunt doen om de valkuilen te voorkomen, leest u in Wij zijn slim en andere dwaalwegen van het denken.
Suzanne Weusten is psycholoog en oprichter van De Denkacademie, het opleidingsinstituut van De Argumentenfabriek. Ze geeft trainingen in helder denken en argumenteren. Ze was hoofdredacteur van Psychologie Magazine en lid van de hoofdredactie van de Volkskrant. Suzanne Weusten schreef verschillende boeken, en Wij zijn slim is haar nieuwste boek.
