Het rechtvaardigheidsgevoel - 'Een knappe prestatie'

Haidt schreef Het rechtvaardigheidsgevoel - Waarom wij niet allemaal hetzelfde denken over politiek en moraal al in 2012, met als titel The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. Het is onduidelijk waarom het nu pas vertaald is, maar het is toevallig wel een goed moment nu er in de USA en in NL zo veel te doen is over ‘wij versus zij'.

Intuïtie versus redeneren
In Deel I, van het boek, ‘Intuïties komen eerst, strategische redeneringen volgen', onderbouwt Haidt zijn stelling dat in ons brein er sprake is van intuïtie versus redeneren. Verder legt hij uit waar moraal vandaan komt en wat het nut van moraal is bij groepsvorming. De centrale metafoor van in dit deel is dat onze geest verdeeld is, zoals een berijder op een olifant. Hij doelt daarmee op bewust redeneren versus automatisch reageren.

In deel II werkt Haidt de stelling uit dat moraal over meer gaat dan het schaden van anderen en eerlijk zijn. De centrale metafoor van dit deel is dat onze (ver)oordelende geest is als één tong met zes smaakpapillen. Deze zes zijn morele fundamenten van (politieke) meningsvorming en groepen blijken weerzin te hebben tegen de keerzijde van een smaakpapil/fundament. Een smaakpapil is bijvoorbeeld eerlijkheid die als keerzijde bedrog heeft. Zo is bij de smaakpapil loyaliteit de keerzijde verraad en bij autoriteit is de keerzijde subversie.  

In deel III, met als titel ‘Moraal bindt en verblindt', komt Haidt met zijn definitie van moraal. Elementen uit zijn (uitgebreide) definitie van moraal/morele systemen zijn: 'in elkaar grijpende sets van waarden, deugden, praktijken....' en 'ontwikkelde psychologische mechanismen die samenwerken om het eigenbelang te onderdrukken....'. De centrale metafoor van dit deel is dat mensen voor 90 procent chimpansees zijn (gericht op het bevorderen eigenbelang) en voor 10 procent bijen (ons vermogen om eigenbelang te overstijgen en deel te worden van een geheel).

De Olifant handelt intuïtief en de Berijder rationaliseert
Haidt verdeelt de menselijke geest in wat hij de Olifant en de Berijder noemt. Beslissingen worden impulsief genomen door de Olifant, het automatisch en het snelwerkende systeem in onze hersenen waarover we weinig controle hebben. Pas nadat de beslissing door de Olifant is genomen, komt de Berijder vervolgens met een gerationaliseerde, "redelijke" redenering. De Berijder is de redenerende, snel vermoeide, rationele geest en de Olifant is de impulsieve, onvermoeibare en intuïtieve geest.

Deze theorie beschreef hij al eerder in zijn in 2006 verschenen boek De Gelukshypothese. Veel mensen zullen deze tweedeling herkennen uit het in 2011 verschenen boek Ons feilbare denken van Kahneman. Bij Kahneman heet de Olifant Systeem 1 en heet de Berijder Systeem 2. Haidt grijpt regelmatig in zijn boek terug naar de metafoor van de Olifant en Berijder. Het is niet verwonderlijk dat Haidt vanuit deze redenering volledig rationeel denken verwerpt.

Soms gaat een individu op in een 'wij'
In het boek gaan twee hoofdstukken over een bijzonder aspect van groepsgedrag: ‘muscular bonding'. Een mechanisme dat optreedt wanneer mensen zingen in een koor, zittend op de tribune bij een spannende wedstrijd of bij het luisteren naar een preek. Het zijn situaties waarin een individu (‚ik') deel wordt van een groep ('wij'). Leiders kunnen dit mechanisme ge- en misbruiken.

Een degelijk populair wetenschappelijk boek
Haidt schrijft in een persoonlijke stijl, wat goed past bij - zoals hij het noemt - zijn 'rondreis door de menselijke natuur'. Het product van zijn rondreis is een boeiend populair wetenschappelijk boek. Haidt verantwoordt in de tekst of achter in het boek op welke bronnen hij een bepaalde redenering baseert. Deze degelijke aanpak maakt dat het boek wel enig doorzettingsvermogen van de lezer vraagt. Het zoeken van bepaalde onderwerpen wordt vergemakkelijkt door de uitgebreide index.

Persoonlijke verhalen en wetenschappelijke verhandelingen
De auteur maakt het de lezer gemakkelijk door per hoofdstuk te zeggen wat hij gaat vertellen, vervolgens vertelt hij het en ten slotte wordt het nog een keer puntsgewijs samengevat. Dit is erg handig omdat het onderwerp in dit boek complex is en het helpt bij het lezen en onthouden. Het is een knappe prestatie de grote lijnen vast te houden in een op sociaal-wetenschappelijk onderzoek gebaseerd boek, dat nog aangevuld wordt met een grote hoeveelheid persoonlijke verhalen, weetjes en metaforen.

Intellectuele lenigheid
Mensen met een religieus wereldbeeld of met vaststaande opvattingen over goed en fout, zullen regelmatig fronsend Haidt's redeneringen lezen. Bijvoorbeeld kan de titel van hoofdstuk 11 ‘Religie is een teamsport' provocerend ervaren worden. Haidt stelt dat religie een evolutionaire aanpassing is om mensen in groepen samen te binden en hen te helpen om een gemeenschap te vormen met een gedeelde moraal. En zodra ze een bepaald 'verhaal' hebben aanvaard worden ze blind voor andere morele werelden.

Wat mensen verdeelt
Haidt belooft dat hij in zijn boek een antwoord geeft op de vraag waarom mensen zo door politiek en religie worden verdeeld. En dat antwoord levert de sociaal en cultureel psycholoog Haidt. Kort samengevat is zijn antwoord dat onze geest ontworpen is om morele oordelen te ontwikkelen en te accepteren die gericht zijn op groepsvorming. Mensen zijn ten diepste intuïtieve wezens. Onze instinctieve gevoelens beheersen onze strategische redeneringen. Dat maakt het volgens hem zo moeilijk een verbinding te maken met mensen die in andere zaken geloven.

Wanneer je in gesprek bent met iemand van een andere overtuiging, is zijn advies om eerst oprecht belangstelling te tonen en te zoeken naar iets positiefs. 'Moraal, politiek en religie kunnen geweldige gesprekonderwerpen zijn, maar alleen zolang de olifanten op hun gemak zijn en de berijders buiten dienst.'