Sociaal-psycholoog Jonathan Haidt heeft grondig graafwerk verricht naar onze morele oordeelsvorming en komt met verrassende inzichten. Progressieve mensen, zoals hijzelf, richten zich op een smallere set morele waarden dan conservatieven.
Het rechtvaardigheidsgevoel is het persoonlijke verhaal van een top-wetenschapper die ons meeneemt op de reis van zijn onderzoek en de inzichten die hij op allerlei plekken heeft opgedaan. Zijn werk als onderzoeker begon met een stuk onvrede over de heersende inzichten over moraliteit. Namelijk dat mensen beredeneren wat goed en fout is. In zijn onderzoek met kinderen en pubers in de VS en Latijns Amerika ontdekte hij dat mensen aanvoelen of iets kan of niet, en daarna pas de argumenten verzamelen. Dat sluit aan bij de ideeën van de verlichtingsdenker David Hume, aan wie we dit mooie citaat danken: "reason is a slave of the passions". Haidt gebruikt zelf de metafoor van de morele intuïtieve olifant. De bestuurder, de strategische redenatie, komt pas in de tweede plaats.
We zijn dus geen rationele wezens die niets belangrijker vinden dan moreel zuiver te handelen. Het draait allemaal om onze reputatie. Als we maar niet gepakt worden voor onze leugens en slecht gedrag. We zijn groepsdieren benadrukt Haidt als sociaal-psycholoog. Op zijn eigen Ivy League universiteit ontdekt hij dat er iets raars aan de hand is met westerse progressieve mensen. Het uitzonderlijke van onze liberale cultuur is dat wij alleen lijken te kijken naar de morele aspecten van geen pijn en schade aanrichten (waar ook zorgzaamheid onder valt), en eerlijkheid. Overal elders zijn mensen ontvankelijker voor de morele fundamenten van loyaliteit en autoriteit. Ook de integriteit, zo je wilt de heiligheid van het lichaam wordt in andere culturen meer gewaardeerd dan onder liberale westerlingen.
Zo ontwikkelt Haidt de Moral Foundations Theory. Die zal hij later nog verfijnen door eerlijkheid specificeren als rechtvaardige eerlijkheid, en vrijheid versus onderdrukking toe te voegen. Het onderzoek van zijn team onthult dat de Democraten in de VS slechts twee morele fundamenten benutten en Republikeinen het hele spectrum. Daarmee laten de Democraten dus kansen liggen en nemen ze de bevolking onvoldoende mee met hun progressieve agenda's. Een eye opener waar politieke partijen nog steeds veel aan kunnen hebben.
Haidt duikt verder in de sociale dimensie van moraliteit. Hij betoogt dat mensen minder zelfzuchtig en meer groepsdieren zijn dan eerder werd aangenomen. We zijn geëvolueerd om in groepen te leven. Hij noemt ons de homo duplex, die over een "hive switch" beschikt waardoor we onder bepaalde omstandigheden opgaan in groepen en ons eigen belang op de tweede plaats stellen. We zijn 90% chimpansee en 10% bijenvolk. In groepen, maar ook in de natuur, beleven we magische momenten en voelen we ons verbonden.
Religie is een krachtige verbinder, en Haidt laat zien dat de grote evolutiefilosofen, zoals Dennett en Dawkins het mis hebben in hun kritiek op religie. Religie gaat over meer dan geloof in god. Een geloofsgemeenschap is verbindend vanuit zeer krachtige spirituele waarden. Dit versterkt zorgzaamheid en toewijding van de gemeenschap en onderdrukt de neiging tot profiteren van de groepsinzet (free riding).
Moraliteit verbindt én verblindt, zo blijkt uit Haidt's onderzoek. We hebben een blinde vlek voor de morele fundamenten van andere groepen. Vooral liberale mensen begrijpen niet hoe conservatieven zich laten leiden door loyaliteit en autoriteit. Dit zijn precies de waarden die te maken hebben met gemeenschapszin. Progressieve agenda's richten zich op de rechten van bijvoorbeeld minderheidsgroeperingen. Ze hebben echter weinig aandacht voor de achteruitgang van gemeenschapszin en de wijze waarop sociale vangnetten verdelende rechtvaardigheid doorkruizen.
Haidt spoort ons aan om onze hive switch te gebruiken. We kunnen dichter bij elkaar komen door ons te verdiepen in de waarden van de ander. We hebben immers het vermogen om ons directe eigenbelang te overstijgen en op te gaan in het geheel. Naast de uitzonderlijke theoretische diepgang maakt dit het boek ook praktisch toepasbaar. Haidt is een denker in de buitencategorie. Terecht dat zijn boek nu ook in het Nederlands is vertaald.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
