In mijn zoektocht naar de invloed van onze omgeving op gedrag kwam ik in 2020 het tweede boek van Esther van Fenema, Waarom kan ik niet gewoon gelukkig zijn, tegen. Van Fenema is psychiater en laat de lezer in dat boek meekijken in haar spreekkamer. Het is een boeiend boek en het was een inspiratiebron voor mijn eigen boek Laat je niet kiezen, waarin ook ik de lezer laat mee observeren tijdens mijn gesprekken als psycholoog in assessmentonderzoeken en coachingtrajecten.
Ik was dan ook erg nieuwsgierig toen onlangs haar nieuwe, derde boek Het verlaten individu, uitkwam.
Van Fenema
Van Fenema is een breed ontwikkelde vrouw. Ze werkte ruim tien jaar als psychiater in het Leids Universitair Medisch Centrum en heeft op dit moment haar eigen praktijk voor, zoals zij dat noemt, high performers. Daarnaast werkt ze in de ggz. Je kan haar ook kennen als opiniemaker in de landelijke media, ze schrijft voor onder meer de Volkskrant en Trouw. Ze speelt viool en kan dit uitstekend, ze is van Joodse afkomst en genoot als ik het goed begrijp een Christelijke opvoeding.
Hoofdzonden
Terug naar Het verlaten individu. Van Fenema grijpt daarin terug op de Bijbel, mythologie, literatuur en kunst. In dit boek onderzoekt ze de rol van de zeven hoofdzonden in onze tijd, te weten hoogmoed, hebzucht, lust, afgunst, onmatigheid, woede en luiheid (of onverschilligheid).
Ze permitteert zich de ruimte om er eigenhandig een nieuwe zonde aan toe te voegen die volgens haar kenmerkend is voor de tijd van nu: de leegte. Dit alles doet ze grotendeels aan de hand van haar ervaringen als psychiater. Van Fenema gaat onder meer in op het ontstaan van die leegte. Interessant vind ik in dat verband de ontwikkeling die ze schetst als het gaat om ons individualisme. Zo zou onze intense schrik en afkeer van wat groepsvorming heeft veroorzaakt in de jaren dertig en veertig van afgelopen eeuw ertoe geleid hebben dat we een afkeer van het samen hebben ontwikkeld. Andere zaken die ze benoemt zijn: ons materialisme dat zich tot buitenproportionele vormen ontwikkelde, onze mobiele devices die we heel de dag aan hebben staan en social media waar we continu mee bezig zijn (waardoor we geen echt fysiek contact meer hebben en onszelf constant met anderen vergelijken). Dat alles stimuleert intense leegte.
Haar beeld van ons mensen in het hier-en-nu is niet bepaald rooskleurig, zo tekent ze op. Sterker, ze noemt het ‘gitzwart’ en ‘dystopisch’. Haar zoektocht naar hoe we zover gekomen zijn vormt het startpunt voor Het verlaten individu.
Leegte
Het verlaten individu is volgens Van Fenema overal. Haar letterlijke woorden: ‘we lijden aan eenzaamheid, onzekerheid en somberheid, en voelen vertwijfeling en angst. We worstelen met tal van psychische klachten, die veelal terug te voeren zijn op zingeving en vooral het gebrek eraan: leegte. Dat nare gevoel proberen we te dempen door excessief te consumeren en te ‘genieten’, waardoor we ons steeds leger gaan voelen en in een negatieve, vicieuze cirkel terechtkomen. Toen we ooit de baleinen uit de samenleving trokken en het individu bevrijdden uit allerlei groepsverbanden hoopten we zelf God te worden. Als ‘God’ hebben we overal recht op en bepalen we zelf de grenzen. De paradox is dat we deze verantwoordelijkheid niet goed verdragen en kwetsbaar zijn geworden. We verwachten de beloning en de verlossing van buiten, maar God heeft ons verlaten.’
Het boek
Sterk aan haar betoog vind ik dat ze niet alleen van afstand beschouwt, maar zichzelf ook in het verhaal zet. Duidelijk wordt dat ze ondanks haar prettige levensomstandigheden een flink gevoel van onvrede ervaart en zich in zekere zin verlaten voelt door de hedendaagse samenleving. Ze zegt daarin niet alleen te staan, ze ziet dezelfde patronen en mechanismen in haar spreekkamer als psychiater. Daar zijn de thema’s klaarblijkelijk de leegte in de levens van mensen, ontreddering en een tekort aan zingeving.
Ik merk bij mezelf ook de gedachte ‘Oef, heftig zeg..’ wanneer ik het boek lees. Het is een behoorlijk ander perspectief dan ik als mens hanteer. En ik heb het idee dat ik andere verhalen tegenkom in mijn assessment en coaching praktijk, verhalen van hoop en mogelijkheden. Al kan dit er ook ten dele aan liggen dat Van Fenema zich op een andere cliëntenpopulatie focust. En toch, het boek van Van Fenema boeit van begin tot eind en laat me niet los. Misschien wel omdat het zo’n ongemakkelijk gevoel geeft.
Gedachtegoed
Voor mij als lezer is het best ingewikkeld dat Van Fenema enerzijds aangeeft geen kant te kiezen en niet te pertinent wil zeggen dat de mensheid een verkeerde kant opgaat, en aan de andere kant spat van iedere pagina af dat we wel degelijk iets fundamenteel fout doen.
Ik zie overeenkomsten met het gedachtegoed van onder meer Yuval Harrari en Michel Houellebecq (interessant, haar beschrijving van ons hedendaagse mensen als elementaire deeltjes, refererend aan het meesterwerk van Houellebecq uit 1998), maar zeker ook met psychiaters als Damiaan Denys, Paul Verhaeghe en Dirk de Wachter. Ook zij kijken naar het grotere geheel, en beschouwen ‘het systeem’ als schuldig aan de situatie waarin we verzeild zijn geraakt. Zo heeft Denys het over collectieve eenzaamheid, Van Fenema dus over het verwante concept leegte. En saillant detail, ik begrijp dat dit boek in plaats van Het verlaten individu ook Psychotic times had kunnen heten, met een dikke zwarte knipoog naar Dirk de Wachter’s baanbrekende boek uit 2011 Borderline times.
Al met al gaat het dus allemaal niet zo goed met ons mensen, als we Van Fenema mogen geloven. Aan het einde van het boek is het hersenonderzoeker Dick Swaab die ons (wat mij betreft gelukkig) nog ietwat moed in praat: ‘Ach, de mens vindt altijd wel weer zijn weg uit de ellende. Dat zit nou eenmaal in onze genen, naast alle narigheid’. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat het Van Fenema moeite kost een ‘mogelijkhedenbril’ op te zetten, aangezien ze hier Swaab als spreekbuis verkiest.
Oplossingsrichtingen
Ik had het kunnen waarderen als Het verlaten individu ook concrete oplossingsrichtingen had geboden, dat doet het boek mijns inziens niet. Enerzijds stoort mij dit als lezer, want ik blijf achter met een gevoel van onbehagen. Dit open einde voelt unheimisch. Mijn gedachte is ook initieel ‘dat deed de Wachter in zijn boek beter, die kwam tenminste nog met een paar recepten voor hoe we het samen moeten aangaan’. Nader beschouwend kan ik me echter goed voorstellen dat Van Fenema misschien wel bewust geen oplossingen en perspectieven biedt, om ons eerst zelf eens flink te laten nadenken, waarna we dan eigen regie kunnen nemen.
Eigenlijk hoop ik dat ze straks een vierde boek gaat schrijven waarin ‘the way out’ een centrale plek gaat krijgen.
Afdronk
Ook al denk ik dat ons menselijke mentale verval wel meevalt en wij mensen minder gevoelig zijn voor de hoofdzonden zoals in dit boek geschetst, is Van Fenema er wat mij betreft in geslaagd om een opvallend boek te schrijven vanuit een originele invalshoek: de hoofdzonden. De breedte van haar achtergrond en interesses lees je goed terug in dit boek.
Het is zeker geen typisch managementboek dat meteen concreet toepasbare oplossingen en adviezen biedt. Echter, als je geïnteresseerd bent in een scherp en kritisch perspectief op ons menszijn in de huidige tijd, dan voegt dit boek veel nuttigs toe. Vooral ook als je nieuwsgierig bent naar een kijk op mensen waarin geschiedenis, literatuur, psychologie, filosofie, sociologie en psychopathologie samen worden gebracht.
Kopen dus dit boek, zeker als je wilt uitzoomen en menselijk gedrag vanuit een minder alledaagse kijk wil doorgronden. Lees het boek grondig, laat het op je inwerken, en kijk wat je er voor jezelf uithaalt.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessmentpsycholoog, coach, auteur en spreker. Als expert op het gebied van organisatiepsychologie helpt hij mensen, teams en organisaties hun keuzeruimte te zien én benutten. Hij ontwikkelde zich tot een van Nederlands meestgelezen psychologen en coaches. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. Op dit moment schrijft hij aan zijn derde boek.
