Patriot - ‘Direct, helder, scherp en strijdvaardig’

Bij het lezen van Patriot van Alexei Navalny moest ik meteen denken aan de stoïcijnse filosoof Epictetus, die benadrukte dat we geen controle hebben over externe gebeurtenissen, maar wel over onze eigen reacties daarop. Navalny’s relaas weerspiegelt dit principe treffend; ondanks de aanzienlijke druk en tegenwerking van het Russische regime behoudt hij zijn innerlijke vrijheid door zijn eigen gedachten en overtuigingen te sturen. Dit sluit aan bij Heideggers filosofische concept van ‘geworpenheid’, het idee dat we zonder eigen keuze in een bepaalde situatie worden geplaatst, maar dat we wel kunnen bepalen hoe we ons daartoe verhouden. Al merk je richting het einde van het boek een verandering – niet alleen in fysieke bewegingsruimte maar vooral ook in psychologische bewegingsvrijheid: zijn toon wordt cynischer, wat denk ik de zware omstandigheden waaronder hij stond weerspiegelt.

anticorruptiestrijder

Alexei Navalny was jarenlang het gezicht van het politieke verzet in Rusland. Hij begon als jurist, werd snel bekend als anticorruptiestrijder en groeide uit tot een leider die zich tegen het regime durfde uit te spreken. Op 16 februari 2024 overleed hij in een strafkolonie in Siberië – na jaren van intimidatie, opsluiting en uiteindelijk onder omstandigheden die nooit volledig opgehelderd zijn. Dit boek Patriot, dat na zijn dood verscheen, laat zien wie hij als mens was, waar hij voor stond en hoe hij bleef denken en handelen in omstandigheden waarin de meeste mensen zwijgen.

onverzettelijk

Het boek is bepaald geen klassieke autobiografie. Het is een mix van dagboekaantekeningen, brieven, observaties en persoonlijke analyses. Wat opvalt, is de toon: direct, helder, scherp en strijdvaardig. Geen grote woorden, maar duidelijke overtuigingen. Je leest Navalny zoals je hem op beeld ook kende – onverzettelijk, vaak ironisch en altijd to the point. Tijdens het lezen van Patriot moest ik met name ook denken aan August Landmesser, de Duitse werfarbeider die in 1936 weigerde de Hitlergroet te brengen tijdens een ceremonie, wat zijn verzet tegen het naziregime symboliseerde. Net als Landmesser toont Navalny’s standvastigheid hoe een individu zijn principes kan behouden te midden van onderdrukking.

Strateeg

Navalny was ook een strateeg. Hij wist dat hij niet via de officiële kanalen gehoord zou worden en bouwde daarom zijn eigen podium. Jarenlang postte hij bijna dagelijks op sociale media. Wat begon met tekst, groeide uit tot professioneel geproduceerde video’s en campagnes. Zijn bekendste wapenfeit wat mij betreft: de documentaire over Poetins paleis aan de Zwarte Zeekust, die online miljoenen keren werd bekeken. Zijn communicatie was gericht, visueel sterk en nauwkeurig getimed. Hij wist wat werkte om mensen mee te krijgen in zijn visie, en hoe zijn gedachtengoed effectief uit te dragen.

cynischer

In de loop van het boek zie je een verandering in toon. Waar hij in het begin gelooft in hervorming, wordt hij later realistischer – en harder. Ook cynischer. Hij schrijft openlijk dat het systeem waar hij tegenover staat niet per ongeluk faalt, maar bewust zo in elkaar zit. Wat hij eerder hoop noemde, maakt plaats voor inzicht. Hij vecht niet omdat hij denkt dat hij zal winnen, maar omdat hij niet anders kan.

Interessant is ook hoe hij omgaat met het thema hoop. In gesprekken met zijn vrouw Yulia besluiten ze er uiteindelijk vanuit te gaan dat hij niet meer vrijkomt. Niet uit wanhoop, maar uit realisme. Hoop, zeggen ze eigenlijk, kan ook verlammend werken – je blijft wachten op iets dat waarschijnlijk niet komt.

principieel

Wat in het boek opvalt, is zijn harde oordeel over mensen die zwichten voor het systeem. Bijvoorbeeld bekende presentatoren die zich in zijn jeugd nog kritisch uitlieten, maar zich later schikten naar de macht. Daar heeft hij geen begrip voor. In Patriot lees je weinig tot geen empathie voor mensen die ‘mee zijn gaan doen’. Dat maakt zijn houding scherp en principieel, maar ook zwart-wit. Dat is begrijpelijk gezien zijn situatie, maar het vraagt van de lezer om met een open blik te blijven kijken.

Daarnaast is er een duidelijke tweedeling in het boek. Het eerste deel beschrijft zijn leven en politieke ontwikkeling, terwijl het tweede deel bestaat uit zijn gevangenisdagboeken. Deze overgang is abrupt en de toon verandert merkbaar. Waar de eerste helft energiek en hoopvol is, wordt de tweede helft meer introspectief en somber. Dit kan voor sommige lezers minder aantrekkelijk zijn en vraagt om een aanpassing in de leeservaring. Persoonlijk merkte ik dat deze omslag mijn eigen gemoedstoestand beïnvloedde; de zwaarte van het tweede deel drukte op mijn stemming en vroeg om een bewuste inspanning om door te lezen.

Trouw

Daar zit misschien wel de belangrijkste laag van dit boek. Navalny schrijft zo overtuigend, dat je zijn verhaal makkelijk overneemt. Maar juist hij zou dat niet gewild hebben. Hij streed niet alleen voor waarheid, maar ook voor het recht om zelf te denken, om vragen te blijven stellen – ook bij hem.

Patriot is overtuigend en krachtig, het boek zuigt je moeiteloos in Navalny’s wereld en laat je door diens ogen meekijken. Het laat zien hoe iemand zichzelf staande houdt in een systeem dat alles erop richt om je identiteit af te breken. Maar het is veel meer dan dat. Het is ook een boek dat iets vraagt van jou als lezer: om niet alleen te lezen met bewondering, maar ook met een bewuste, kritische afstand.

Voor wie zich bezighoudt met leiderschap, ethiek of de psychologie van overleven onder druk, is dit boek zeer de moeite waard. Navalny laat zien wat het betekent om trouw te blijven aan je waarden, ook als dat je alles kost. En dat is zeer, zeer indrukwekkend.