Democraten aller landen, verenigt u. Het klinkt als een echo uit vervlogen tijden, maar het is precies de oproep die Anne Applebaum vandaag de dag opnieuw actueel maakt. In Autocratie B.V. laat ze zien hoe autocraten wereldwijd steeds nauwer samenwerken. Niet vanuit een ideologisch bondgenootschap, maar vanuit één eenvoudig gezamenlijk belang: macht vasthouden, rijkdom beschermen, oppositie uitschakelen.
De besloten vennootschap van belangen
Applebaum beschrijft hoe moderne autocratieën opereren als een internationaal netwerk waarin leiders elkaar versterken en beschermen. Vladimir Poetin leverde militaire steun aan Assad, terwijl hij cyberaanvallen en desinformatie inzet om democratische staten te ontregelen. Xi Jinping perfectioneert staatskapitalisme en digitale surveillance en breidt zijn invloed uit via economische afhankelijkheid. Kim Jong-un houdt zich staande via militaire dreiging en wapendeals met Moskou. In Venezuela wisselt Maduro grondstoffen voor Chinese surveillancetechnologie en Russische politiemiddelen. Voor mij zeer opvallend: wat hen bindt, is geen gedeeld ideaal, maar het simpele mechanisme van wederzijdse versterking en bescherming.
Macht vasthouden
Wat Applebaum uitstekend laat zien, is dat het instrumentarium om macht te behouden mee is geëvolueerd. Natuurlijk zijn er nog steeds brute middelen: moorden op tegenstanders, gevangenisstraffen, intimidatie. Maar juist de subtielere vormen zijn vaak effectiever geworden.
Door geraffineerde propaganda wordt niet alleen de criticus zelf in diskrediet gebracht, maar worden ook familieleden en vrienden gevoed met het beeld dat de dissident de orde, de stabiliteit en zelfs hun eigen toekomst in gevaar brengt. Zo wordt sociale isolatie gecreëerd zonder dat er fysiek geweld nodig is. In plaats van openlijk geweld werkt het systeem vaak via morele uitholling, sociale druk en het omdraaien van schuld.
Het mechanisme is psychologisch ijzersterk: de tegenstander raakt zijn netwerk kwijt, wordt gewantrouwd door zijn omgeving en verliest zijn legitimiteit nog vóór de staat openlijk hoeft in te grijpen.
Ondermijning via de achterdeur
De echte kracht van de autocratische samenwerking zit in de stille ondermijning. Manipulatie van verkiezingen, beïnvloeding van publieke opinies, financiële infiltratie van mediakanalen en politieke partijen, cyberaanvallen en sluipende desinformatiecampagnes. Zelfstandige rechtssystemen en kritische pers worden systematisch uitgehold of subtiel afhankelijk gemaakt. Zelfs in democratische rechtsstaten vinden deze netwerken steeds meer ruimte.
Kleptocratie als verdienmodel
Applebaum is behoorlijk kritisch op hoe lang het Westen bleef – en deels blijft – vasthouden aan het idee dat economische groei automatisch tot vrijheid zou leiden. Handel, grondstoffen en kapitaalstromen creëerden afhankelijkheden die autocraten nu vakkundig als hefboom inzetten. Wat ooit stabiliteit leek, blijkt nu een netwerk van kwetsbaarheden.
Centrale gemene deler in al deze systemen is de kleptocratische structuur. Een kleine inner circle gebruikt het staatsapparaat om zich te verrijken. Transparantie is daarbij de grootste bedreiging. Zolang kapitaal, macht en netwerken verborgen blijven, blijft het systeem stabiel. Openbaarheid tast hun machtsbasis direct aan.
Ook in het Westen zelf voelbaar
De logica van deze autocratische BV staat inmiddels niet meer buiten onze staat. In westerse democratieën zien we politici die openlijk sympathiseren met autoritaire leiders. De openlijke bewondering voor Poetin bij bepaalde populistische stromingen in Europa laat zien hoe effectief de autocratische beïnvloeding inmiddels onze eigen geledingen binnendringt.
Geen klassiek betoog
Autocratie B.V. is geen boek met een klassieke spanningsboog. Applebaum presenteert scherpe waarnemingen en voorbeelden die zich langzaam opstapelen. Soms voelt het meer als een serie waarschuwingen dan als één samenhangend betoog. Toch past die vorm wat mij betreft bij de thematiek: de dreiging is geen schokgolf, maar een trage, gestage verschuiving.
Afdronk
Autocratie B.V. is een indringend en ongemakkelijk boek. Applebaum legt bloot hoe autocratische netwerken zich wereldwijd verankeren, vaak met onze eigen stille medewerking. Ze schrijft zonder een overdrijvende, alarmistische toon, maar des te helderder. Zeer knap, vind ik, en erg overtuigend omdat ze ook nog eens concreet put uit eigen gesprekken met betrokkenen. Vrijheid blijkt minder vanzelfsprekend dan velen dachten. Democratie vraagt actief onderhoud – en bewustzijn. Juist dit betoog maakt haar analyse uiterst relevant voor vandaag.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessment- en ontwikkelpsycholoog, coach, auteur en spreker. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. 27 januari 2025 kwam zijn derde boek uit, De kunst van niet kiezen.