Het zijn woorden die regelmatig in De Telegraaf opduiken. En uiteraard in het verkiezingsprogramma van de VVD. Daarin wordt uitdrukkelijk gepleit voor een 'kleinere overheid'. Maar ook op andere onderdelen van het politieke spectrum maken sommigen zich zorgen over hoe de overheid zich in de afgelopen decennia heeft ontwikkeld. Een van hen is Jeroen den Uyl, partner van organisatieadviesbureau Twynstra Gudde. Zijn onlangs uitgekomen boek Powerswitch naar een vitale samenleving heeft als ondertitel 'Afscheid van een dikke overheid en een dikke markt'. Het boek gaat over hoe overheid en markt in de afgelopen decennia ruimte hebben ingenomen ten koste van de samenleving. Steeds meer taken zijn door de overheid van burgers afgenomen. En toen het allemaal teveel ging kosten, werden de taken aan de markt overgedragen. Volgens Den Uyl kan het ook anders. De scheefgegroeide verhouding tussen enerzijds de sferen overheid en markt en anderzijds de gemeenschap dient te worden hersteld. Niet overheid en markt, maar burgers dienen in de samenleving meer invloed te krijgen. Volgens de achterflap van het boek is Powerswitch een aanstekelijk en origineel programma voor een nieuwe politieke beweging.
Sociale binding
De basis van het boek, dat mooie concrete voorbeelden geeft over hoe burgers in de samenleving opnieuw invloed kunnen krijgen op hun eigen leven, is terug te herleiden tot het 1500 woorden tellende pamflet ‘Samen Sterk'. Het is een pamflet dat Den Uyl 25 jaar geleden met zes andere jonge PvdA'ers publiceerde. In het op 2 september 1997 verschenen pamflet wordt geconstateerd dat de Nederlandse sociaal-democratie er net als andere politieke partijen er niet in slaagt het door haar vastgestelde doel helder te verwoorden. Zo zou discussie zich alleen beperken tot de vorm en zich niet richten op de inhoud. Kern is volgens hen de teloorgang van de sociale cohesie. Volgens de groep jonge PvdA'ers zou het kerndoel moeten zijn: het creëren en in stand houden van sociale binding in de samenleving. Omdat de doelen 'gelijkheid' en 'vrijheid' bereikt zouden zijn, zou alle aandacht zich dienen te richten op 'sociale binding'. Versterking van de 'sociale binding' leidt volgens de opstellers tot een kritische doorlichting van de verzorgingsstaat. Was het 'sociale bindings'-criterium gehanteerd, dan zou volgens de opsteller van het pamflet de voordeurdelerskorting in de bijstand nooit verzonnen zijn.
Regelkring
Met het pamflet lopen Den Uyl c.s. ver vooruit voor wat pas jaren later, bij het in 2013 door koning Willem-Alexander uitgesproken Troonrede gemeengoed lijkt te worden: de participatiesamenleving. In het pamflet worden tien concrete voorbeelden genoemd waarmee sociale binding, de betrokkenheid van burgers met elkaar en met hun buurt kan worden versterkt. Zoals het uitbreiden van lokale belastingheffing, het verkopen van sociale huurwoningen, het instellen van fondsen voor vrijwilligers die actief zijn in hun wijk en het openstellen van scholen in de vakantie voor kinderen in de buurt. Ook het boek Powerswitch bevat vele mooie voorbeelden waaraan Den Uyl in de afgelopen 25 jaar met gemeenten, buurtbewoners en woningcorporaties heeft gewerkt. Centraal staat de door hem gebruikte term 'regelkring'. De 'regelkring' is het door hem ontwikkelde denkraam om uitdrukking te geven aan de manier waarop mensen samen beleid maken zonder (al teveel) tussenkomst van de overheid.
Broederschap
Den Uyl gaat uitgebreid in op de bouwprincipes van de regelkring, waarbij hij dankbaar gebruik maakt van de architecturale principes van Herman Dooyeweerd en Hans Andriaansen. Toch zitter er volgens Den Uyl een paar issues in de architectuur van de regelkringen die niet zomaar aan de kant geschoven kunnen worden en nog additioneel stutwerk vergen. Zo is innovatie en toekomstgerichtheid lastig te organiseren in een regelkring. Een regelkring is een structuur die georiënteerd is op hetgeen samen is bereikt, en daarmee behoudend van karakter. Coöperaties, waarbij alle leden samen eigenaar zijn, zijn daar een voorbeeld van. Een ander aspect is wat Den Uyl 'de groepsdruk' noemt. Als voorbeeld noemt hij de kritiek die vooral vanuit de Rode Vrouwen op het pamflet 'Samen Sterk' werd gegeven. Leden daarvan vonden het pamflet naar spruitjes ruiken en de beklemmende nestgeur die zij eerder achter zich hadden gelaten. Op zich is dat wel bijzonder. Zo komt het woord 'broederschap' in het pamflet slechts één keer voor en het woord 'sociale binding' 25 keer. Toch hadden de Rode Vrouwen een sterk ontwikkeld voorgevoel over welke kant het op zou gaan. In het boek Powerswitch wordt door Den Uyl namelijk een uitvoerig pleidooi gehouden om het ideaal 'broederschap', in wezen een patriarchale term, opnieuw centraal te stellen. Wat dit betreft ben ik het eens met de socioloog Dick Pels die in 2008 in een essay in de Groene Amsterdammer zei dat burgerschap niet kan worden gemodelleerd naar vriendschap, broederschap of naastenliefde.
Sociale zekerheid
Door diverse commentatoren is Den Uyl een 'bescheiden revolutionair' en een 'bevlogen kantelaar en idealist' genoemd. Vanuit zijn oprechte zorgen over hoe de samenleving zich ontwikkelt, zegt hij in een interview in NRC-Handelsblad: 'Als we geen burgerschap kunnen creëren, is de rechtstaat weg'. Op zich heeft hij daarin gelijk. Des te merkwaardiger vind ik daarentegen zijn pleidooi om alle sociale taken bij bedrijven neer te leggen. Terwijl hij op pagina 165 zegt dat hij nog geen voorbeeld heeft gezien waarbij werkgevers verantwoordelijkheid dragen voor sociale zekerheid, kiest hij in het boek heel uitdrukkelijk voor een nieuw te realiseren vorm van radicale decentralisatie waarbij alle taken op het sociaal domein worden overgedragen naar de werkgevers in een bepaald gebied. Hij denkt daarbij aan een stad op dorp. De werkgevers worden belast met een taak die de overheid tot nu toe aan zich getrokken heeft: het aan het werk houden of brengen van werklozen c.q. hen een vervangend inkomen geven. Met de keuze om de sociale zekerheid aan de werkgevers over te laten, kiest Den Uyl voor een ware megashift. Een groot deel van het departement van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van het UWV zou volgens hem kunnen verdwijnen.
Utopisch karakter
Door aan de ene kant een sterk pleidooi te houden voor versterking van de rol van burgers om weer invloed te krijgen op hun eigen leven, maar aan de andere kant ook een pleidooi te houden voor het overdragen van de 'sociale zekerheid' naar werkgevers in een stad of dorp, heeft Den Uyl zich mijns inziens in een onmogelijke spagaat gemanoeuvreerd. Dat heeft alles te maken met de manier waarop hij de drie sferen (overheid, markt en gemeenschap) beschrijft. Die lijken meer op afzonderlijke entiteiten die de vrijheid hebben om, zonder belangenstrijd, zich in een democratie naar eigen inzicht te vormen. Daarmee is Powerswitch een boek met een sterk utopisch en autarkisch karakter. Als denkexercitie is het boek een aanwinst voor iedereen die loopt te stoeien met de vraag hoe 'de burger' meer invloed in de postmoderne samenleving kan worden gegeven. Maar het boek is ondoordacht wat betreft het voorstel om werkgevers verantwoordelijk te maken voor de sociale zekerheid. Sociale zekerheid dient een verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers én overheid te blijven. Werken aan een 'sterke en vitale overheid', om kaders te stellen en bij conflicten de publieke belangen veilig te stellen, aanvullend op een terecht pleidooi voor meer verantwoordelijkheid en invloed van burgers, prefereer ik dat geval meer.
Dave van Ooijen studeerde tussen 1979 en 1985 sociologie en politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij studeerde twee keer 'cum laude' af; bij de vakgroep Toegepaste Sociologie en de vakgroep Internationale Betrekkingen. Van 1979 tot 2014 was hij werkzaam bij Vereniging Milieudefensie, de gemeente Amsterdam, Nicis Institute en Platform31. Vanaf maart 2014 is hij raadslid/fractievoorzitter voor de PvdA in de gemeente Castricum. Sinds 1 juli 2017 is hij strategisch adviseur bij de gemeente Den Haag op het gebied van sociale zaken en werkgelegenheid. Zijn blogs, artikelen en recensies verschijnen (op persoonlijke titel) onder meer op zijn website.
Over Dave van Ooijen
Dave van Ooijen studeerde tussen 1979 en 1985 sociologie en politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds 1 juli 2017 is hij strategisch adviseur bij de gemeente Den Haag op het gebied van sociale zaken en werkgelegenheid. Zijn blogs, artikelen en recensies verschijnen (op persoonlijke titel) onder meer op zijn website.