Het is een van de vragen die Peter Fijbes beantwoordt in zijn boek Angstcultuur (‘Krijg grip op angst in organisaties’). Naast andere voor de hand liggende vragen als wat een angstcultuur precies is, hoe zij ontstaat, en hoe je er vat op kunt krijgen. Het is volgens Fijbes het eerste boek over dit onderwerp.
Over disfunctionaliteit in organisaties zijn bibliotheken vol geschreven – je vindt ze nogal eens onder het kopje ‘cultuurverandering’ – maar niet over angstcultuur, terwijl dat onderwerp in de media toch regelmatig aandacht krijgt. Hoog tijd dus dat daarin verandering werd gebracht, niet in de laatste plaats om een bredere invalshoek te bieden dan de gebruikelijke ‘dader-slachtofferdynamiek van de boze baas versus de zielige medewerker’. Want wat blijkt: leidinggevenden spelen weliswaar een sleutelrol, maar uiteindelijk werkt iedereen mee aan het ontstaan én voortbestaan van angst. Fijbes’ boek biedt geen enkele ruimte voor zwartepieten (dat heel goed een symptoom van een angstcultuur kan zijn).
Een angstcultuur is volgens Fijbes een cultuur waarin angst soms moedwillig wordt ingezet en als ik hem goed begrijp, vindt hij dat op zich niet verkeerd. ‘Een leider moet wel een beetje dreigend zijn,’ schrijft hij; ‘het is immers zijn taak om zijn mensen scherp te houden en zich bewust te zijn van hoe ze hun werk uitvoeren.’ Gezag – meer nog dan angst lijkt dat het beoogde resultaat van ‘een beetje dreiging’ te zijn – mag echter niet omslaan in intimidatie, omdat medewerkers zich daardoor nog maar met één doel bezighouden: de dreiging verminderen door de bron van angst te manipuleren. Als dat lukt, hoeven ze niet bang te zijn of met lood in hun schoenen naar het werk te gaan én, niet onbelangrijk, kunnen ze gewoon hun rekeningen blijven betalen. Want daarvoor zijn ze van hun leidinggevende afhankelijk! De rol van angsthaas is een keus.
Een werknemer-werkgeverrelatie is volgens Fijbes een afhankelijkheidsrelatie en daarin schuilt een groot gevaar. Afhankelijkheid zorgt namelijk voor onzekerheid; het is je werkgever die bepaalt of je aan het eind van de maand de hypotheek en het schoolgeld van je kinderen kunt betalen. De baas heeft veel macht. Dat wordt echter pas een probleem wanneer mensen het vermoeden hebben – of het onweerlegbare bewijs – dat degenen van wie zij afhankelijk zijn, hen mogelijk onrechtvaardig of respectloos zullen behandelen. Wat dat precies betekent, is in iedere cultuur anders, schrijft Fijbes, ‘maar de grote overeenkomst is dat wederkerigheid en empathie gewaarborgd blijven.’ Zo wordt angst in organisaties de respons op het ontdekken van een gevaar dat een inbreuk betekent op wat jij als rechtvaardig en respectvol beschouwt; persoonlijk en/of professioneel.
Fijbes wil met zijn boek een bijdrage leveren aan de sociale competentie van iedereen die de moeite neemt om het te lezen; leidinggevenden natuurlijk in de eerste plaats. Zij zijn namelijk degenen die, als je uitgaat van Fijbes’ definitie, doelbewust angst op de werkvloer aanwakkeren. Zij zijn ook degenen die er soms voor kiezen symptomen van een angstcultuur te negeren; omdat dat beter uitkomt of omdat zij niet weten wat zij ermee moeten. Fijbes richt zich met name tot die laatste categorie, ervan uitgaande dat iedere leidinggevende een structureel gezonde en veilige werksfeer wil creëren, op basis waarvan uiteindelijk high performing mogelijk wordt. Daarvoor is hij uiteindelijk aangenomen!
Een echte toolkit is zijn boek niet geworden, daarvoor is het aantal checklists of tips & trucs te beperkt. Maar Angstcultuur is niettemin een praktisch boek dat je iedere keer ter hand kunt nemen als een situatie daar om vraagt. Als mensen regelmatig een onzekere en afwachtende leerhouding aannemen (‘zeg jij het maar’), of informatie achterhouden, of opvallend vaak zwartepieten. Dan helpt Fijbes’ boek die gedragingen te duiden. In een aantal gevallen geeft hij ook aan wat je kunt doen om zulk disfunctioneel gedrag (zeker als zulk gedrag normaal gedrag lijkt te zijn geworden) om te buigen naar een lerende cultuur. Zoals je in iedere professionele organisatie verwacht aan te treffen.
Over Bert Peene
Bert Peene werkte jarenlang als kerndocent bij IMAGO Groep, Via Vinci Academy en C-Lion, opleiders voor het onderwijs. Daarnaast voerde hij als zelfstandige opdrachten op het gebied van organisatieontwikkeling uit in profit en non-proft. Tegenwoordig werkt hij als free lance docent en schrijft hij voor diverse bladen over managementliteratuur.
