MEER Moois - Het bestverkochte boek ooit

De exacte wetenschappen zorgden voor spectaculaire voorspellende zekerheden. We transporteerden het meten-is-wetenadagium naar alle mogelijke sociale processen, waaronder ons economische, (bedrijfs)orga­nisatorische en bestuurlijke doen en laten en naar de achterliggende sociale en psychologische mechanismen. Tot op heden zijn velen blijven geloven dat we ook in die velden overeenkomstige zekerheden als in de exacte wetenschappen kunnen verwachten.

Er is al veelvuldig voor gewaarschuwd ‘hoe cijfers ons leiden, verleiden en misleiden’ – in termen van de ondertitel van Blauws boek. Grondig doordachte studies als De zwarte zwaan van Nassim Nicholas Taleb (2010) en Ons feilbare denken van Daniel Kahneman (2011) maken duidelijk dat we toch echt met tal van onzekerheden zullen blijven leven, hoeveel cijfers we ook produceren; zie ook mijn column ‘meten is vergeten wat we niet weten!’ op deze website.

De complexiteit van onze werkelijkheid, de sociaalpsychologische beperkingen van ons denken en valkuilen die het standaardiseren, verzamelen en analyseren van cijfers sowieso met zich meebrengen, worden door Blauw op soepele wijze verwerkt in haar boek. ‘Als we cijfers serieus willen nemen,’ vat ze samen, ‘moeten we al hun beperkingen inzien en benoemen: dat er waardeoordelen in verstopt zitten, dat niet alles te tellen is, dat er meerdere manieren zijn om hetzelfde te meten, dat er veel is wat ze niet zeggen. Dat cijfers niet dé werkelijkheid zijn, maar hulpmiddel om de werkelijkheid te begrijpen.’ (p. 65) We krijgen het allemaal helder uitgelegd aan de hand van sprekende voorbeelden.

Er volgt dan nog veel meer om ons voor te waarschuwen. Het verzamelen van cijfers – zoals steekproeven voor verkiezingspeilingen - zorgt zelden voor uitkomsten die zonder meer exact zijn. Dat illustreert Blauw aan de hand van zes tekortkomingen, waarop een beeldende waarschuwing volgt: ‘Bekijk [de resultaten] dan ook niet als een exacte weergave van de werkelijkheid, maar alsof je door matglas kijkt: je kunt de contouren zien, maar scherp wordt het nooit.’ Het is maar dat je het weet en het is om niet meer te vergeten; wat de beeldspraak vergemakkelijkt.

Zo kan het je na het lezen van Het bestverkochte boek ooit evenmin zijn ontgaan, dat we uiterst voorzichtig moeten zijn met een ‘oorzakelijk verband’ – causaliteit – te projecteren op aangelegenheden die zich min of meer tegelijkertijd voordoen. Toeval, wensdenken of het ontbreken van inzicht in achterliggende oorzaken vertroebelen onze interpretatie van cijfers. We zijn dikwijls zélf dat matglas.

Blauw tracht ons tenslotte ook nog duidelijk te maken dat big data niet zalig makend zijn of zullen worden: ‘er kan verschrikkelijk veel misgaan’. Algoritmische berekeningen zijn hoe dan ook afhankelijk van het standaardiseren, verzamelen en analyseren. Die blijven dezelfde tekortkomingen behouden, die ze altijd al hebben gehad. Uiteindelijk blijft het mensenwerk.

Al die waarschuwingen pakken niet verontrustend uit, maar eigenlijk geruststellend. Blauw eindigt dan ook met recht met een uitnodigende zin. ‘Wij mensen hebben cijfers bedacht, het is dus ook aan ons hoe we ze gebruiken.’ Hierna volgt nog een checklist met een samenvatting van de hoofdpunten van haar boek. Dat begint overigens met een hoofdstuk waarin enkele historische lijnen over de omgang met cijfers worden getekend. Die zijn weinig samenhangend verwerkt en kunnen verwarrend uitpakken. Laat je daardoor niet afleiden en struin rustig verder aan de hand van Blauw. Haar pleidooi is ongetwijfeld wat gemakkelijker tot je te nemen dan bovengenoemde studies en je bent evenzeer een gewaarschuwd mens.

Aart G. Broek specialiseerde zich in communicatiewetenschappen, sociologie en, meer recentelijk, criminologie (geweldsproblematiek); werkzaam als adviseur/projectmanager organisatie- en bestuurskunde. Hij is auteur van Dwarsliggers; Tegenspraak onder schaamteloos leiderschap.