De auteurs van Wicked World, Karel van Berkel en Anu Manickam werken al bijna dertig jaar samen aan het ontwikkelen van praktische benaderingen voor omgaan met complexiteit binnen organisaties. Kennis die in het bijzonder is bedoeld voor managers en beleidsmakers. De auteurs vormen een opmerkelijk duo; ze vullen elkaar aan vanuit totaal verschillende werelden: Karel komt uit Brabant, Anu uit Singapore. Karel is socioloog, Anu linguïst. Karel is organisatieadviseur, Anu is specialist in cluster- en regio-ontwikkeling. Hiermee belichamen ze een van de belangrijkste lessen uit hun boek: erken verschillen en maak er gebruik van bij het effectief omgaan met complexiteit.
Eigenlijk is het een paradoxaal boek. Wicked problems zijn namelijk complexe problemen met bijzondere eigenschappen. Zo zijn ze op meerdere manieren te definiëren en niet op te splitsen in kleinere deelproblemen. Bij wicked problems zijn er altijd meerdere betrokkenen met verschillende belangen, die daardoor totaal verschillende oplossingen bedenken. Oplossingen, die vervolgens op onvoorspelbare wijze weer nieuwe vraagstukken oproepen. Denk hierbij aan vraagstukken die de gemoederen in Nederland momenteel bezighouden, zoals de stikstof- en PFAS problematiek. Systeemanalyse en daaruit volgende systeeminnovatie kunnen de broodnodige structuur bieden om met dergelijke vraagstukken om te gaan. Niet om snelle en ultieme oplossingen te bieden, wel om gezamenlijk een handelingsperspectief te ontwikkelen en dat stapsgewijs uit te voeren.
Het boek begint met een beschrijving van drie wereldbeelden: de beheersbare wereld (slechts een onderdeel van de echte wereld), de bubbelwereld (de digitale netwerken waarin we de bevestiging van ons eenzijdige eigen gelijk zoeken) en de realiteit van de complexe wereld (met daarin dito vraagstukken). In de complexe wereld bestaan naast gewone complexe problemen ook de zogenoemde super wicked problems. Dit zijn uiterst urgente en relevante vraagstukken, met een grote verdeeldheid over de mogelijke oplossingen. Kenmerken zijn dat de tijd om het tij te keren opraakt, de veroorzakers ook de oplossing zijn, een machtscentrum afwezig is en dat er tal van irrationele argumenten zijn te bedenken om niets te doen. Hét voorbeeld in ons huidige tijdperk: klimaatverandering.
De essentie van het boek is dat (super) wicked problems niet zijn op te lossen met benaderingen uit het conventionele management of overheidsbeleid. Die werken hoogstens voor de vraagstukken in het beheersbare deel van onze wereld. Systeemanalyse en systeeminnovatie bieden een aantrekkelijk, praktisch alternatief voor het omgaan met complexiteit, ondanks het hoge abstractiegehalte van deze woorden.
In twee hoofdstukken worden de begrippen systeemanalyse en systeeminnovatie helder uitgelegd, met eenvoudige visuele modellen en diverse voorbeelden uit de praktijk. Bij systeemanalyse gaat het bijvoorbeeld om inzicht krijgen in samenhang van een systeem met andere systemen, de belangen die daarbij spelen en de bijbehorende machtsverhoudingen. De daaruit volgende systeeminnovatie is eigenlijk niets anders dan gezamenlijk gaan werken aan het geanalyseerde, complexe vraagstuk. Hierbij helpen vertrouwen, transparantie en integriteit van alle betrokkenen, om zo samen slimme interventies te bedenken en uit te voeren.
Omdat de publieke sector kampt met een stijgend aantal wicked problems is een heel hoofdstuk gewijd aan beleidsinnovatie. Hierin wordt verkend hoe overheidsbeleid effectiever kan worden gemaakt met systeeminnovaties, en hoe de rol van de overheid daardoor verandert.
Het laatste hoofdstuk heeft een opvallende titel: Leidingnemers. Een wicked world vraagt namelijk om gedeelde macht en leiding nemen is daarin het nieuwe leidinggeven. Persoonlijk leiderschap van iedereen is nodig om complexe situaties te doorgronden en het hoofd te bieden. Ook de meest charismatische leider kan dat onmogelijk in z'n eentje. De auteurs geven acht tips om dit voor je zelf tot leidingnemer te ontwikkelen. Dit start met jezelf durven laten zien.
Ondanks de stevige onderbouwing vanuit de literatuur ontbreekt één begrip in dit boek: VUCA. Dit acroniem is zo'n vijftien jaar geleden ontstaan in Amerikaanse defensiekringen en inmiddels breed gedragen door economen, risicomanagers en zelfs neuropsychologen. VUCA staat voor volatiliteit, uncertainty of onzekerheid, complexiteit en ambiguïteit, allemaal kenmerken van de complexe wereld met dito vraagstukken. Het kort benoemen en aansluiten op dit begrip zou dit boek nog completer hebben gemaakt. Hiermee wil ik overigens geen afbreuk doen aan dit uiterst heldere, praktijkgerichte, relevante en actuele boek. Wicked World is een aanrader én gids voor iedereen die te maken heeft met complexe vraagstukken in een dynamische, onzekere wereld én daarin een verschil van betekenis wil maken. En wie wil dat niet?
Dr. Martin van Staveren staat voor anders omgaan met risico's. Hij adviseert organisaties over realistisch en vernieuwend risicomanagement. Ook is hij kerndocent aan de Executive Masteropleiding Risicomanagement, Universiteit Twente. Hij is de auteur van Risicogestuurd werken in de praktijk en van Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden.
Over Martin van Staveren
Martin van Staveren is adviseur, auteur, docent en spreker. Hij ontwikkelde het gedachtegoed voor risicoleiderschap. Met zijn bureau VSRM helpt hij organisaties doelgericht om te gaan met risico’s én kansen in complexe situaties. Eerder schreef hij onder andere Risicogestuurd werken (2015), Risicoleiderschap (2018) en Iedereen Risicoleider (2020).
