Dat werkte vroeger misschien, maar niet meer in de huidige wereld. Onzekerheid en onvoorspelbaarheid voeren de boventoon en de grote uitdagingen zijn onontwarbare kluwens van met elkaar samenhangende problemen die over de grenzen van organisaties en disciplines heen gaan. Verschillende stakeholders hebben verschillende visies, belangen en achterbannen. Om daarmee om te gaan, moeten we systeemwijsheid ontwikkelen en dat is precies waar het boek Wicked World van Karel van Berkel en Anu Manickham over gaat.
Ze nemen ons eerst mee naar drie verschillende werelden. We slagen er voor een deel in onze wereld beheersbaar en vertrouwd te maken, maakbaar en goed te plannen. Dan is er de bubbelwereld waarin mensen bij gelijkgestemden houvast zoeken via netwerken in de sociale media. Deze wereld is gevoelig voor populisme, manipulatie en nepnieuws. De complexe wereld is de derde. Ingewikkelde en samenhangende problemen die moeilijk te vatten en niet eenduidig op te lossen zijn. De wereld van de taaie problemen die op meerdere manieren te definiëren zijn, niet opgedeeld kunnen worden in kleinere problemen, waar verschillende belanghebbenden en meerdere belangen spelen, waarvoor zeer verschillende oplossingen worden bedacht die telkens weer andere problemen raken en die zich onvoorspelbaar ontwikkelen. De context bepaalt de probleemaanpak. Voor evidente en gecompliceerde problemen zijn er benaderingen die leiden tot efficiënte en effectieve oplossingen. Dat geldt echter niet voor complexe problemen. Daar kan de systeemtheorie in haar vele verschijningsvormen bij helpen.
De Complex Adaptieve Systeemtheorie bijvoorbeeld, neemt complexiteit, chaos, het onverwachte en het toeval als uitgangspunt. Problemen kunnen het systeem onbedoeld en onvoorspelbaar beïnvloeden. Lokale situaties en de subjectieve werkelijkheid van stakeholders worden in deze theorie meegenomen. Verandering is continu en daaruit ontstaan nieuwe omstandigheden waarbij niemand het stuur in handen heeft. Door in de probleemanalyse al deze zaken mee te nemen, ontstaan andere inzichten en nieuwe perspectieven om situaties te verbeteren. In een complexe wereld werken lineaire stapsgewijze veranderaanpakken niet. Lineaire interventies houden geen rekening met chaos, complexiteit, het onverwachte en toeval. Ze zijn gericht op beheersbaarheid en hebben geen boodschap aan de verschillende belangen en posities van stakeholders.
De auteurs introduceren een systeemanalysemodel met vier eigenschappen: identiteit, sensitiviteit, responsiviteit en connectiviteit. Dit model legt de basis voor systeeminnovatie, een manier van veranderen die niet de problemen aanpakt maar de systemen. Ze behandelen uitgebreid wat er allemaal bij de analyse komt kijken. De analyse is nodig om een gemeenschappelijk bewustzijn en perspectief te ontwikkelen over wat er aan de hand is en om samen slimme interventies te bedenken en medestanders voor de verandering te mobiliseren. In een apart hoofdstuk komt aan bod hoe effectiever overheidsbeleid te maken is met een systeembenadering en hoe de rol van de overheid daardoor verandert. Tot slot tonen de auteurs wat leiderschap in een complexe omgeving inhoudt.
Wicked World is een goed leesbare verhandeling over het lastige fenomeen complexiteit. Feit is dat dit fenomeen onderdeel geworden is van de context waarin organisaties moeten opereren. Dan kun je maar beter leren ermee om te gaan. Daar kan dit beknopte boek met zijn rijke inhoud zeker aan bijdragen.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
