In het leven stellen we onszelf regelmatig doelen. Denk hierbij aan gezond zijn, een mooi uiterlijk hebben, een goede carrière maken of die ene leuke auto kopen. We verwachten dat deze doelen ons gelukkig maken, maar volgens Csikszentmihalyi is het geluk zelf een doel op zich.
Vergeleken met onze voorouders zijn we gezonder en leven we langer, bezitten we luxeproducten en hebben we meer wetenschappelijke kennis. Toch hebben we soms het gevoel dat ons leven zinloos is. In plaats van een geluksgevoel overheerst een gevoel van angst en verveling. In Flow gebruikt Csikszentmihalyi methoden uit de moderne psychologie om een belangrijke vraag te beantwoorden: wanneer voelt de mens zich het gelukkigst? Als we deze vraag bevredigend kunnen beantwoorden, zijn we volgens Csikszentmihalyi in staat om ons leven zinvol te maken.
Vermaak versus genot
Als we denken aan momenten die ons leven beter maken, vinden we vaak dat geluk bestaat in het ervaren van vermakelijke dingen. Dit kan lekker eten zijn, goede seks of mooie spullen, maar ook reisjes naar exotische plekken of gezellige avonden met vrienden. En wanneer we deze dingen niet kunnen doen of krijgen, zijn we ook tevreden met een rustig avondje thuis op de bank. Csikszentmihalyi stelt dat vermaak een gevoel van tevredenheid is dat tot stand komt wanneer informatie in het bewustzijn ons vertelt dat we hebben voldaan aan de verwachtingen die voortkomen uit biologische programma’s of sociale conditionering. Anders gezegd: de smaak van lekker eten is fijn als we honger hebben, omdat het ons lichaam tevreden stelt.
Hoewel vermaak een belangrijk aspect is van de levenskwaliteit, levert het op zich geen geluk op en draagt het niet bij aan onze ontwikkeling. Doordat het ervoor zorgt dat de bestaande orde gehandhaafd blijft en het zelf geen nieuwe orde aan het bewustzijn toevoegt, creëert het geen enkele complexiteit aan het zelf. En juist dat hebben we nodig om een gevoel van flow te voelen.
Een sterker gevoel dan vermaak dat beter aansluit bij flow, is genot. We ervaren genot als een verwachting of verlangen dat in vervulling gaat, een waarbij we verder gaan dan de geprogrammeerde handelingen en gedachten en daarbij een terrein betreden waar iets volkomen onverwachts gebeurt, misschien zelfs iets waarvan we nooit hebben durven dromen. Volgens Csikszentmihalyi herkennen we genot door een voorwaartse beweging: een gevoel iets nieuws te hebben ontdekt, een prestatie te hebben geleverd. Op het moment kan het zijn dat we helemaal geen gevoel van genot ervaren, maar naderhand pas met een tevreden blik terugkijken en we graag nog zo’n gebeurtenis willen doen. Achteraf voelen we ons veranderd, ons zelf is gegroeid: in zekere zin zijn we complexer geworden.
Flow in ons leven
De grote vraag is nu hoe je deze momenten van genot creëert. Soms ontstaat flow vanwege een toevallige samenloop van externe en interne omstandigheden, maar meestal is flow het gevolg van een gestructureerde activiteit of van het individuele vermogen flow te creëren, of van beide.
Bezigheden als musiceren, bergbeklimmen, dansen en zeilen zijn volgens Csikszentmihalyi activiteiten die gemakkelijk flow voortbrengen. Net zoals bij kunst, spel, praalvertoon, rituelen en sport. Dit komt omdat ze in het leven geroepen zijn om de optimale ervaring te krijgen zonder al te veel moeite te kosten. Zo zijn er regels die bepaalde vaardigheden vereisen, hebben ze specifieke doelen, verschaffen ze feedback en bieden ze ruimte voor controle. Door de benodigde concentratie en betrokkenheid komt er een afstand tussen de activiteit en de zogenoemde ‘opperste realiteit’ van het dagelijks leven.
Het onderzoek van Csikszentmihalyi wees uit dat dergelijke flow-activiteiten iets gemeen hebben: ze leveren een gevoel van ontdekking, een beweging van het zelf naar een nieuwe werkelijkheid. Zo wordt degene die de activiteit verricht gepusht om beter te presteren, wat leidt tot de ontdekking van onbekende aspecten van het bewustzijn. Met andere woorden: het zelf verandert omdat het complexer wordt. En juist deze ontwikkeling van het zelf is de essentie van de flow-activiteit.
Innerlijke rust met flow
In Flow gaat Csikszentmihalyi ook in op onderwerpen die nauw verbonden zijn met flow, bijvoorbeeld hoe we orde in onze geest kunnen scheppen. Om dit gedurende ons leven een belangrijke rol te laten spelen, is het volgens hem belangrijk om onze energie te steken in doelen die zo overtuigend zijn, dat ze onze inspanning altijd rechtvaardigen, ook als onze energie op is of het lot ons niet gunstig is gestemd.
Door onze doelen juist te kiezen, en door moed te hebben om onszelf aan deze doelen te onderwerpen, zelfs als we op tegenstand stuiten, kunnen we doelgericht te werk gaan en hebben we niet langer de tijd om ongelukkig te zijn. Volgens Csikszentmihalyi zal dan de basis van het leven direct doordrongen worden van een gevoel van orde dat elke gedachte en emotie in een harmonieus gevoel verenigt.
Dit artikel verschijnt ter gelegenheid van het 30 jarig jubileum van het boek Flow van Mihaly Csikszentmihalyi. De jubileumeditie die nu verkrijgbaar is, is herzien.
