Sociaal psycholoog Jonathan Haidt wilde eigenlijk een ander boek schrijven, over wat sociale media met de Amerikaanse democratie doen. Al gauw besefte hij dat het verhaal over de geestelijke gezondheid van adolescenten zo veel groter was dan hij had gedacht. Het ging over de radicale transformatie van de kindertijd naar iets onmenselijks, een schermgericht bestaan. Omdat de mentale gezondheidscrisis van adolescenten zo urgent is en omdat we vandaag veel kunnen doen om de crisis te keren, besloot hij (samen met zijn assistent Zach Rausch) eerst dit boek te schrijven: Generatie angststoornis.
The Great Rewiring
Sinds de komst van de smartphone ziet het dagelijks leven van kinderen er fundamenteel anders uit. Waar kinderen eerst een spelgerichte kindertijd hadden, is dit sindsdien ingeruild voor een schermgerichte kindertijd. Haidt noemt dit The Great Rewiring. Plotseling waren kinderen urenlang online te vinden, in de wereld van sociale media, videogames en porno, waar nauwelijks grenzen zijn en ervaringen niet zijn afgestemd op wat geschikt is voor kinderen van bepaalde leeftijden.
Tegelijkertijd werden ouders in de echte wereld steeds beschermender. Kinderen kregen minder vrijheid om buiten te spelen, zowel vanwege de gevaren op straat als ook vanwege hun drukke schema’s van vrijetijdsbesteding. Tegenslag, falen en andere vormen van mislukking worden zo veel mogelijk uit het leven van kinderen en adolescenten verbannen. Met als gevolg dat ze op de universiteit niet gewend zijn aan een diversiteit van opinies en veel boeken, woorden en sprekers als controversieel beschouwen.
Met het verdwijnen van de spelgerichte kindertijd was ook de ontdekkingsmodus verdwenen. In plaats van mogelijkheden ontdekken, zelf nadenken en de kans hebben om te groeien, waren kinderen en jongeren in de verdedigingsmodus gekomen. Door de vele uren online zijn ze meer op hun hoede voor gevaar en hebben een mentaliteit van angst voor wat er mis kan gaan op sociale media.
Vier schadeposten
Wie al zijn wakkere tijd online besteedt, heeft weinig tijd om andere ervaringen op te doen. Haidt noemt een jongen die spijt had dat hij altijd zat te gamen als zijn inmiddels overleden opa langskwam. Ze hebben ook minder tijd om door te brengen met hun vrienden. Online hebben ze misschien wel meer contacten, maar de manier van met elkaar omgaan in de echte wereld brengt een diepere laag van kwaliteit aan in de relatie. Je reageert direct op elkaar en als het mis is zie je wat het met de ander doet en kun je je direct verontschuldigen.
Als kinderen samen spelen bedenken ze spelregels en hoe ze daarmee omgaan als groep. Ook dat ontbreekt in de virtuele wereld. Als je spannende of gevaarlijke dingen doet in de echte wereld hebben die direct consequenties en daar leer je van. In de virtuele wereld kun je bovenmenselijke dingen doen, maar het leereffect is niet hetzelfde.
Het slaapgebrek van kinderen, tieners en jongvolwassenen is significant toegenomen door de smartphones. Dat heeft weer allerlei ongunstige gevolgen voor de ontwikkeling en het leervermogen. Concentratie is totaal gefragmenteerd door de honderden meldingen en de verlokkingen van de steeds vernieuwde tijdslijn. Lezen en moeilijke dingen leren gaat veel moeilijker als je daar de concentratie niet voor hebt. Tot slot kunnen mensen verslaafd raken aan sociale media. Kinderen zijn daar extra kwetsbaar voor.
Meisjes lijden meer schade
Meisjes en jongens doen andere dingen online. Meisjes gebruiken meer visuele media, zoals Instagram. Ze zijn gevoeliger voor sociale vergelijking en kunnen gemakkelijk angstig en depressief raken van alle perfecte plaatjes op hun tijdslijn. De algoritmes duwen ze richting gevaarlijke accounts waar onder andere anorexia wordt gepromoot. Agressie van meisjes komt vooral tot uiting in elkaars reputatie en relaties te willen schaden. Meisjes delen vaker negatieve emoties op sociale media. Dit kan besmettelijk zijn waardoor anderen zich ook angstiger en neerslachtiger gaan voelen.
Sociale media zijn voor meisjes onveiliger. Ze worden belaagd door (oudere) mannen of aan de schandpaal genageld doordat intieme beelden worden gedeeld, of hun gezicht wordt via AI aan een pornofilm gekoppeld. Dit zijn de belangrijkste verklaringen voor het feit dat angstgevoelens en depressie bij meisjes spectaculair zijn toegenomen sinds de komst van de smartphone.
Vervreemding en vereenzaming bij jongens
Bij jongens en jonge mannen is er sinds de jaren zeventig een langzame achteruitgang in prestaties en betrokkenheid op school, werk en het gezinsleven. Structurele en economische veranderingen maakten dat fysieke kracht minder waardevol is geworden. De economie vereist intelligentie, concentratie open communiceren en luisteren. Werkplekken zijn minder vast omlijnd dan vroeger. Jongens lopen een groter risico dat ze niet uit de startblokken komen. Dat ze weer bij hun ouders gaan wonen zonder bezig te zijn met werk, opleiding of cursus.
Het internet verwelkomt ze. Ze vinden elkaar op Reddit en andere platforms. Ze spelen games met hun online clan. Ze hoeven hun kamer niet uit te komen en geen contact te maken met de echte, onveilige wereld. Tegelijkertijd ontwikkelen ze net als meisjes meer naar binnen gerichte problematiek zoals angst en depressie. Haidt ziet dat gamen niet onverdeeld slecht is. Gamers leren samen te werken, leiderschap te tonen en strategie uit te zetten. Maar het kan ook een vluchtroute zijn voor de echte wereld en een manier om even aan je eenzaamheid te ontsnappen.
Collectief in actie voor een gezondere kindertijd
Haidt is van mening dat het smartphonegebruik door kinderen een gevaarlijk experiment is. Hij vergelijkt het met een reis naar Mars waar de ouders geen toestemming voor hebben gegeven. Hij wil kinderen weer terug op aarde brengen met maatregelen die ervoor zorgen dat kinderen meer speeltijd hebben zonder supervisie van volwassenen en minder schermtijd.
Hij pleit voor smartphonevrije scholen en voor meer vrij spelen en langere schoolpauzes. Hij pleit voor betere juridische bescherming voor kinderen online en het omhoog trekken van de leeftijd waarop kinderen een profiel op sociale media kunnen aanmaken. De technologie om de leeftijd te checken is sterk verbeterd en techbedrijven zouden die meer moeten inzetten.
Ouders zouden hun kinderen meer vertrouwen moeten geven in het buiten spelen en de wereld ontdekken. Hij geeft toe dat hij zelf ook moeite had om zijn zoontje in New York zelf ergens naartoe te laten lopen. En achteraf gezien had hij hem pas veel later een smartphone moeten geven. Net als vele andere ouders gaf hij de smartphone om zijn zoontje in de gaten te houden. Haidt pleit ervoor dat ouders samen afspraken maken zodat alle kinderen in een klas tegelijkertijd een smartphone krijgen.
Confronterende analyse
Haidt is niet de eerste die waarschuwt voor het gebruik van smartphones door kinderen. In reactie hierop zijn in Nederland smartphones inmiddels verboden op scholen. De meerwaarde van Haidts boek is dat het alle wetenschappelijke onderbouwing van de impact van smartphones op een rij zet. Daarbij maakt hij de koppeling tussen te veel vrijheden online en te weinig vrijheden in het echte leven en draagt hij oplossingen voor beide aan.
Generatie angststoornis is helder geschreven met grafieken en fotomateriaal. Elk hoofdstuk heeft een puntsgewijze samenvatting. De vertaling leest lekker, maar bevat ook enkele storende fouten. Lastiger is dat het Amerikaanse schoolsysteem van elementary, middle en high school anders is dan in Nederland en dat dit niet duidelijk wordt toegelicht. Maar verder lijkt de situatie in de Verenigde Staten op dit gebied niet veel anders dan in Nederland. Het boek is een belangrijk geluid in de discussie over het gebruik van smartphones door jongeren. De cijfers over de mentale gezondheid laten zien hoe urgent dit is.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
