Cosmetische ingrepen of optimalisatie van het bestaande belemmeren het zicht op de werkelijke problemen, zorgen slechts voor een schijngevoel van veiligheid en controle, en remmen de vooruitgang. Een ingrijpendere aanpak is nodig: vernieuwing. Vanuit toekomstige voordelen moet je dan terug kijken naar welke belemmerende patronen nu doorbroken moeten worden om daar straks terecht te komen. Die patronen zijn zo diep ingesleten dat je er als het ware in vastgeroest bent. Door steeds hetzelfde opnieuw te doen en telkens andere resultaten te verwachten.
Dirk-Jan de Bruijn beschrijft in Vastgeroeste patronen doorbreken vier aandachtspunten om uit bestaande groeven te komen. Allereerst is het besef nodig dat het niet meer gaat om het structureren van organisaties, maar om het structureren van informatie. Ten tweede dient het maatschappelijke vraagstuk centraal te staan om publieke waarde te kunnen creëren. Ten derde is veerkracht belangrijk, waarbij diversiteit als drijver wordt ingezet om de onderlinge samenhang te borgen. Geen eenheidsworst maar lenig schakelen tussen stijlen en vormen om balans te vinden tussen verticaal en horizontaal, tussen een dirigerende en een dienende leiderschapsstijl en tussen concentratie en decentralisatie. Het vierde aandachtspunt is het faciliteren van gedragsverandering. Een verandering gebaseerd op ‘willen’ is namelijk veel effectiever dan veranderingen vanuit ‘moeten’.
ER is een vernieuwing nodig: goede dingen doen door nieuwe dingen samen met anderen te doen. Dat gaat dus buiten bestaande kaders en platgetreden paden om. Je zult het vertrouwde en bestaande moeten loslaten op weg naar iets dat nu nog niet bestaat. Probeer zonder oordeel te observeren, te luisteren, te onderzoeken en waar te nemen. Door op een andere manier te kijken, veranderen de dingen die je ziet vanzelf. De opdracht is volgens De Bruijn niet te zien wat nog niemand heeft gezien, maar te bedenken wat nog niemand heeft bedacht bij wat we allemaal zien.
Op weg naar de toekomst moeten bestaande patronen nu worden doorbroken. Dat begint bij het concretiseren van het hogere doel. Maak helder wat er straks staat als het eenmaal af is. Het gaat dan niet om organisatie en structuren, maar om wat je aan waarde creëert. Vernieuwen is vooral werken aan houding en gedrag. Een organisatie verandert pas als sprake is van ander gedrag en niet als er alleen maar een nieuwe structuur is. Daarbij is het belangrijk om duidelijk te maken wat de nieuwe kernwaarden zijn. Complexe vraagstukken zijn niet oplosbaar binnen bestaande systemen en kaders; die hebben de complexiteit juist veroorzaakt. De Bruijn pleit voor een programmatische aanpak om doorbraken te creëren. Door multidisciplinaire teams in te zetten, stel je de oplossing van het integrale probleem centraal. Wees in alles de vernieuwing die je wilt zijn. Handel in de taal, de gewoontes en de werkwijze van de toekomst. Stap af van de maakbaarheidgedachte en de top-down benadering, en zoek een gezonde balans tussen sturing en zelforganisatie. Denk in werkprocessen, niet in taken of structuren. Werkprocessen gaan over de grenzen van onderdelen heen vanuit een totale ketenbenadering gericht op klantwaarde.
De Bruijn heeft veel wijsheid en ervaring in een handzaam boekje gepropt. Zijn vlotte en humoristische schrijfstijl maken het zeker tot een leesbaar geheel, maar het boek had in de eindredactie wel wat meer structuur mogen krijgen. De auteur vliegt alle kanten op en er staan nogal wat herhalingen in de tekst. Maar al met al is Vastgeroeste patronen doorbreken een waardevol boek dat kan helpen ingesleten patronen bespreekbaar te maken en mogelijk op te lossen.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
