Woord vooraf 7
1. De strij d om het referendum in de democratie 9
1.1 Deze studie: het referendum in perspectief 9
1.2 De referendumcontroverse: inleidende beschietingen 14
2. Een bij zonder geval: het Oekraïne-referendum 19
2.1 De aanloop: jacht op de handtekeningen 20
2.2 De kwestie: waar ging het referendum over? 24
2.3 Hete hangij zers op weg naar de stembus 30
2.4 Controverses rond spelers in het spel 35
2.5 Inhoudelij ke framing van het referendum 39
2.6 Uitslag en nasleep van het referendum 42
2.7 Tussenbalans: wat valt bovenal op? 47
3. Het Nederlandse referendum en de lange mars door de instituties 53
3.1 Het referendum versus de consensusdemocratie 53
3.2 Wet raadgevend referendum: keuzes in institutioneel design 57
3.3 Voorgeschiedenis van de referendumwetgeving: veel geschreeuw, weinig wol 60
3.4 ‘Wil van het volk’ versus ‘wil van het parlement’ 75
4. Referenda en de golfslag van de stemmingendemocratie 81
4.1 Referenda binnen het bredere palet van democratievormen 81
4.2 Zaakgerichte stemmingen in veelvoud: plebiscieten, petities en peilingen 84
4.3 Opkomende stemmingendemocratie versus gevestigde polderdemocratie 92
4.4 Technoculturele krachten achter de stemmingendemocratie 98
4.5 Referenda of quasi-referenda: de geest is uit de fles 102
5. Referendumpraktij ken in vergelij kend perspectief 103
5.1 Referenda vergelij kenderwij s 103
5.2 Referenda: van bovenaf, van onderop, constitutioneel verplicht 107
5.3 Zwitserland: mondiaal referendumkampioen 111
5.4 Californië: Amerikaanse referendumstaat bij uitstek 116
5.5 Italië: Europa’s tweede in referenda 124
5.6 Nederland in vergelij kend perspectief 130
6. EU-referenda: grondpatronen en cases 133
6.1 EU-referenda: in de natiestaten of over EU-kwesties 133
6.2 EU-referenda: de hoofdlij nen en het bredere beeld 134
6.3 Verenigd Koninkrij k: het Brexit-referendum, 2016 143
6.4 Griekenland: het fijinanciële saneringsreferendum, 2015 151
6.5 Denemarken: het flexibele opt-in referendum, 2015 156
6.6 Het Nederlandse referendum in vergelij kend perspectief 161
7. Nederland – quo vadis? 163
7.1 Referenda in Nederland: waarheen, waarvoor? 163
7.2 Wat is wij sheid? Ruimte creëren voor collectief leren 163
7.3 De correctieve kracht van referenda als tegendemocratie 166
7.4 Over de invulling en aanvulling van correctieve referenda 177
7.5 Ten slotte: realistische verwachtingen 190
Literatuurlij st 193
Eindnoten 201
Index 227
