Onder het systemisch perspectief verstaan Van der Zwan en Ardon ‘een manier van kijken die zicht geeft op processen die je wel ervaart, maar vaak niet begrijpt’. Deze processen spelen zich af in de onderstroom, en hoewel dit soort processen zich in elk sociaal systeem bevinden, bakenen de auteurs ze in dit boek af tot organisatiesystemen.
Wat speelt hier? is goed leesbaar en praktisch door voorstelbare praktijksituaties en interventies (of werkvormen), die je kunt toepassen in die situaties om het ongrijpbare zichtbaar te maken. De auteurs beperken zich daarbij tot de basiswetmatigheden in het systemisch werk: ordening, binding en balans. Of het een goed idee is als mensen zonder systemische bagage dit gaan doen betwijfel ik, ondanks de treffende adviezen die ze potentiële begeleiders aan het eind meegeven. Maar is het is zeker een goed idee om kennis te nemen van deze kijk op veranderen, juist voor nog niet systemisch opgeleiden.
Systemisch kijken
In Wat speelt hier? beginnen Van der Zwan en Ardon met een inleiding in het systemisch perspectief: de wetmatigheden die in elk sociaal systeem gelden. En opspelen wanneer ze niet eerbiedigd worden. Dat gaat over binding (dat wat erbij hoort, kan niet uitgesloten worden), ordening (alles heeft een eigen plek in het systeem) en balans (tussen geven en nemen). Alle praktijksituaties en interventies worden aan een van deze drie wetmatigheden opgehangen in de kern van het boek. Deze bestaat uit 7 hoofdstukken met telkens een vaste opbouw. Eerst een praktijksituatie, dan een korte reflectie vanuit mainstream veranderliteratuur (de bijdrage van Ardon, denk ik). Vervolgens de systemische bril met een toe te passen interventie in de vorm van een oefening/werkvorm. Ten slotte de analogie met het familiesysteem en de kritische blik. Het boek sluit af met een hoofdstuk over de rol van de begeleider en een samenvatting van het hele boek. In een losse bijlage nog een aanpak voor werken met de onderstroom in 5 stappen.
Systemische oefeningen vragen veel van de begeleider
De 7 praktijksituaties zijn goed voor te stellen: weerstand tegen verandering (koesteren van het verleden), wel praten, niet doen (over loyaliteit en trouw), leidinggevenden ‘verslijten’ (belaste plekken), de paradox van leiding geven aan zelfsturing (wie gaat waarover), sturende principes (die eigenlijk tegensturen), gebrek aan waardering (en alles valt stil), en moeizame samenwerking in een team.
In ‘De stem van de kritische lezer’ die in elk hoofdstuk aan het woord komt, horen we een tamelijk rationele, soms zelfs cynische reactie op de voorgestelde aanpak: ‘Ik ben geen psycholoog, moet ik zulke gesprekken voeren?!’ Deze kritische lezer is niet bekend met het systemisch perspectief en ook niet opgeleid als begeleider. Maar hij of zij stelt hier een terechte vraag, lijkt me.
De bij die 7 praktijksituaties voorgestelde interventies zijn praktisch en niet heel ingewikkeld om te begeleiden. Het betreft line-ups, biografisch werk en dergelijke. Ze vragen van de begeleider wel vaardigheid in het hanteren van spanning in groepen, en vooral ook spanning bij de begeleider zelf. Want dergelijke situaties zijn al spannend uit de aard der zaak, en bij interveniëren in de onderstroom wordt het zeker niet minder spannend. Van de begeleider vraagt dat het vermogen om die spanning te verdragen en te containen. Erg lastig wanneer deze zelf onderdeel is van het systeem waarin het vraagstuk speelt.
Lezen en leren zeker, maar niet meteen gaan doen
Leken in het systemisch perspectief zouden zomaar eens meer vertrouwd kunnen zijn met vormen van ‘planned change’. Door de gestructureerde opbouw van het boek, en vooral de geschetste aanpak in 6 stappen, zou de indruk kunnen ontstaan dat systemisch werken met de onderstroom ook een kwestie van stappen is. Volg deze stappen en dan wordt het duidelijk. En daarmee opent zich de weg naar verbetering. Maar zo is het niet.
Voor beginners in werken met het systemisch perspectief is dit een handig boek: praktisch, goede werkvormen, heldere uitleg. Voor ervaren systemisch opgeleide begeleiders zal het boek niet veel toevoegen. Voor leken is het een prima inleiding in dit perspectief, maar hou het bij kennisnemen van, en laat het interveniëren aan deskundigen over. Hun emailadressen staan niet voor niets in het boek.
Over Charles Engelen
Drs. Charles Engelen CMC faciliteert veranderprocessen op individu-, team- en organisatieniveau rond vraagstukken op het gebied van structuur, besturing en cultuur van professioneel werk, samenwerking in (management-)teams, conflicten en vertrouwenscrises, leren en ontwikkelen, persoonlijke professionele groei.
