Ik ben type 9, of blauw, of INTJ, hoor je mensen weleens zeggen – op een toon alsof de persoonlijkheidstest waaruit dat bleek een vastomlijnd, onveranderlijk verborgen zelf heeft onthuld. Bij personeelsselectie wordt veel gebruikgemaakt van dergelijke testen. Er worden ook gesprekken gevoerd, met vragen als: Waarom is deze functie interessant voor je? of What makes you tick? Diep hoor… maar het is zinloos. Het is als vragen naar wat er onder het wateroppervlak zit aan iemand die alleen het topje van de ijsberg kan zien.
Want het grootste deel van ons ‘zelf’ bevindt zich onder water. Wat we doen, denken, voelen, vinden, willen: het komt grotendeels via onbewuste processen tot stand, onzichtbaar voor ons bewustzijn. We kunnen onbewust veel meer informatie verwerken. Denk aan een receptie waar je in gesprek bent en een drankje drinkt. Ondertussen herken je gezichten van bekenden, je produceert grammaticaal correcte zinnen, je vormt je indrukken van mensen, registreert hun lichaamstaal – dit alles dankzij onbewuste processen.
Vreemden voor onszelf
Hoe je het precies doet weet je niet. Dat geldt ook voor je voorkeuren (zoals met wie je een klik voelt en met wie niet, welke snack je goed smaakt en welke niet), je gedachten en ideeën (hoe je bijvoorbeeld ineens de oplossing voor een probleem weet), gevoelens en gedrag (bijvoorbeeld waarom je opeens zo loslippig wordt tegen die ene collega).
Je weet wel dát het gebeurt, wát je vindt, voelt en denkt, maar niet waaróm. Volgens de Amerikaanse psycholoog Tim Wilson zijn we in wezen vreemden voor onszelf. Achter de coulissen verwerkt het onbewuste alle informatie, en alleen resultaten daarvan komen boven water: een gevoel, een gedachte, een idee, beslissing of voorkeur.
De spindoctor achter de schermen
Dit betekent dat we onze drijfveren nauwelijks kennen, ook al hebben we vaak wel die illusie. Want we hebben een verhalenverteller in ons hoofd die de redenen reconstrueert of zelfs verzint. ‘Ik bood die collega hulp aan met de nieuwe software omdat ik het fijn vind om mensen te helpen’ (terwijl je misschien onbewust indruk wilde maken met wat je ervan weet: automatische impression management). ‘Ik at weinig op de receptie want ik had geen trek’ (maar misschien werd je in werkelijkheid onbewust beïnvloed door anderen die weinig aten: automatische imitatie).
De verhalenverteller geeft ons de illusie dat we via introspectie rechtstreeks naar binnen kunnen kijken en onszelf beter kennen dan wie ook. Maar wat we feitelijk zien zijn reconstructies. Die kloppen lang niet altijd met onze werkelijke drijfveren. ‘Ik kan mezelf in de spiegel aankijken’ zeggen mensen vaak als ze onder vuur liggen wegens moreel twijfelachtig gedrag. Dat geloof ik, want in de spiegel zien ze het beeld dat hun verhalenverteller heeft geconstrueerd – meestal een verhaal waarin ze er goed uitspringen, dankzij hun onbewuste spindoctor die er een welgevallige draai aan geeft.
Blinde vlek
De meeste mensen zullen een mooi verhaal kunnen vertellen naar aanleiding van de vraag ‘What makes you tick?’ Maar het echte antwoord kennen ze niet. Evenzo is de waarde van persoonlijkheidstesten op basis van zelfrapportage betrekkelijk. Zo’n test meet een schim van hoe mensen echt zijn: hun eigen theorietjes over zichzelf, samen met hun interpretatie van de vragen (‘Dit gaat over besluitvaardigheid, en dat heb ik, dus ik zeg ja, zeer van toepassing’). Er komt geen verborgen zelf boven water, je ziet enkel wat al boven wás: dat wat de kandidaat al over zichzelf meende te weten.
Vaardigheidstesten (zoals een IQ-test of het rijexamen) hebben dit probleem niet, omdat mensen een vaardigheid daadwerkelijk moeten hebben om goed te scoren. Maar ook hier geldt dat hun eigen verhalen vaak niet overeenkomen met hun feitelijke prestaties. Mensen hebben een grote blinde vlek voor de dingen waar ze weinig van weten of kunnen: het Dunning-Kruger-effect.
Observeer en leer
Bovendien doet de innerlijke spindoctor een duit in het zakje om hun zelfbeeld wat op te vijzelen. Naarmate mensen een hogere zelfwaardering hebben, vinden ze zichzelf bijvoorbeeld intelligenter. Maar die eigen inschattingen zijn niet gerelateerd aan hun resultaten bij een IQ-test.
Wil je weten wat mensen daadwerkelijk in huis hebben, mensen echt leren kennen? Kijk dan naar hun gedrag en hun prestaties. Negeer hun uitspraken over zichzelf, kijk naar wat ze doen. Vraag naar feiten en details: wat-vragen, geen waarom-vragen. Observeer. Let ook op lichaamstaal, want die laat vaker onbewuste, automatische processen zien.
Dit is waarom we tot meer zelfkennis kunnen komen dankzij feedback van anderen: zij zien onze lichaamstaal beter dan wijzelf, en ze worden niet beperkt door de gekleurde bril van onze spindoctor. Dat hun feedback mede daardoor niet altijd in goede aarde valt, dat is een ander verhaal.
Over Roos Vonk
Hoogleraar sociale psychologie met als expertise zelfkennis, persoonlijke ontwikkeling, feedback, beïnvloeding en gedragsverandering. Naast haar werk aan de Radboud Universiteit bekend als spreker en auteur die wetenschappelijke inzichten toegankelijk en toepasbaar maakt voor een breed publiek, middels populair-wetenschappelijke boeken, columns (jarenlang voor Intermediair) en lezingen.
