‘Ik probeer altijd de steen in de vijver te zijn’

Kunt u mij uitleggen wat een tjel is?
Je doet een tjel op het moment dat je zegt ‘ho, stop, even time-out, ik wil iets aan de kaak stellen’. Dat is onder andere het pleidooi van dit boek, om meer te gaan tjellen. Toen ik ermee bezig was, vroeg ik me af wat een goed Nederlands alternatief zou zijn voor het Engelse ‘challengen’. In ons land hebben we het dan over de klokkenluiden - een vrij zwaar beladen term - en ik dacht: dat moet toch simpeler kunnen. Vandaar de letterlijke vertaling van ‘challenge’ naar tjellen; Nederlands, fris en fruitig en ook wat minder beladen.

U bent voor de helft van je tijd werkzaam bij KPMG: tjelt u daar ook wel eens?
Ja, ik tjel bij KPMG, ik tjel op de Erasmus Universiteit, ik tjel gelukkig ook privé. Eergisteren zat ik in een bijeenkomst van een raad van toezicht waar ik in zit en daar heb ik wel even gezegd van ‘jongens, even een time-out, want bij het besluit dat hier op tafel ligt, heb ik wel wat morele vraagtekens te zetten.’

U bent al twintig jaar met dit onderwerp - bedrijfsethiek - bezig. Waar komt dat vandaan?
Dat besluit heeft zich vooral voorgedaan toen ik bedrijfskunde studeerde en veel vakken volgde waar het ging over winstmaximalisatie of winst optimalisatie, altijd vanuit de belangen van de aandeelhouders. Ik had altijd het idee: dat aandeelhoudersverhaal is zeker belangrijk, maar er is nog een andere kant. Waarom hoor ik daar zo weinig over? En toen heb ik besloten dat zelf op te pakken. Ik ben na mijn studie als docent bedrijfskunde aan diezelfde Erasmus Universiteit begonnen en me juist gaan bezighouden met de vraag hoe je het ‘shareholder denken’ zoveel mogelijk kunt vervangen door het ‘stakeholder denken’. Omdat je als organisatie niet alleen een verantwoordelijkheid hebt naar de aandeelhouders, maar ook naar een heleboel andere groeperingen. En wat betekent bijvoorbeeld leiderschap? Wat is een moreel kompas? Wat is ethiek op de werkvloer?

Over al die zaken wordt tegenwoordig veel gepraat, maar doen is nog wat anders. Heeft u wel eens het idee dat u erin slaagt ergens het verschil te maken?
Dat is in ieder geval de intentie waarmee ik dagelijks mijn bed uitstap - om toch het verschil te maken. Het is weliswaar vierkante millimeterwerk, maar ik probeer altijd wel de steen in de vijver te zijn. En dat doe je op allerlei manieren. Je brengt bijvoorbeeld in kaart wat de integriteit van een organisatie is, of je traint mensen hoe om te gaan met morele dilemma's. Of je probeert de openheid binnen de organisatie te vergroten.

Maar heeft u wel eens bij mensen de schellen van de ogen kunnen laten vallen?
Dat is het voordeel als je van buitenaf komt. Dat je mensen confronteert. Dus: ‘Jullie vinden dit met elkaar wel zo, maar kijk nou eens naar buiten toe.’ Als ik mensen daarin mee krijg, worden de ogen nog wel eens geopend. Dan blijkt nog wel eens dat praktijken die ze uitvoeren alsof het normaalste zaak van de wereld is, misschien toch niet zomaar door de beugel kunnen. Dat is wel het mooie van het vakgebied: je kunt aansluiten bij het morele gevoel dat uiteindelijk in ieder mens aanwezig is, dat probeer je te versterken. En soms moet je er bepaalde vooringenomenheden voor weghalen.

In de titel schrijft u: ‘Waarom goede mensen soms de verkeerde dingen doen’. Betekent dat dat er in uw ogen geen slechte mensen zijn?
Die zullen er ongetwijfeld ook zijn en er zullen ook mensen zijn die altijd het goed doen. Maar ik ben geïnteresseerd in de vraag waarom goede mensen die met goede intenties naar het werk gaan, soms toch de verkeerde dingen doen. Eigenlijk zonder dat ze het willen, of zich ervan bewust zijn. En hoe de organisatie, of de omgeving waarin mensen zich bevinden, hen blind kan maken voor het eigen gedrag. Niet alleen individueel, maar ook collectief. Enerzijds: hoe ontstaat dat, en anderzijds, hoe kun je het doorbreken?

Is dat ook wat u met dit boek wilt bereiken?
Ik zie het als een van mijn taken als hoogleraar en bedrijfsadviseur, om dit onderwerp zo toegankelijk mogelijk te maken. Want uiteindelijk gaat het iedereen aan. En tegelijkertijd is het van belang dat mensen bij zichzelf nagaan: wat is mijn moraal? Wat is mijn ethiek? Welke prijs wil ik ervoor betalen? En ik heb geprobeerd dat in 52 luchtige hoofdstukjes te doen, om het inderdaad zo toegankelijk mogelijk te maken. Hopelijk worden met de tjellen die her en der in het boek zitten, ook bij de lezer af en toe de ogen geopend. Zodat ze daardoor misschien weer iets meer integer hun werk kunnen verrichten.