De glazen kooi

Wat doet automatisering met onze vaardigheden, waarnemingen, gedachten en handelingen? Automatisering van nu is anders dan alles in het verleden en heeft haar kritische massa bereikt. Méér automatisering is niet altijd de beste keuze. Daarover ‘De glazen kooi’ . Er is weinig aan de hand zolang een hulpmiddel, of het nu een zeis is of een computer, onderschikt is aan de gebruiker en een verlengstuk is van zijn wil en talent. Maar met de huidige automatisering van denkwerk ligt het anders. Die is niet meer ondergeschikt aan de gebruiker. Daar betalen we voor met het inleveren van een groot deel van onze lichamelijke vermogens en van wie we zijn. Voor een goed begrip van de effecten die automatisering op ons heeft, wijst Nicholas Carr allereerst naar de vliegtuigindustrie. De vliegtuigindustrie was en is haar tijd ver vooruit. Veel van wat we weten over de gevolgen van samenwerking tussen mens en computer komt hier vandaan. Al vroeg moest de vliegtuigindustrie kiezen welke rol zij haar piloten zou geven. Die van baas, dienaar of toezichthouder van de automatisering. Daarin maakten de diverse maatschappijen verschillende keuzen en Nicholas Carr geeft hiervan interessante voorbeelden. Er zijn vliegtuigen waar de software de baas is en niet de piloot! Als gevolg van de automatisering zijn piloten computerpersoneel geworden. Onbedoeld neveneffect hiervan is het slijten van fysieke en mentale vaardigheden. Dat wringt bij gebeurtenissen die niet zijn voorzien in de software en waar het aankomt op de geoefendheid, reflexen en oplettendheid van de piloot. Onder meer om die reden heeft de luchtvaart nu als algemene doelstelling dat automatisering zich aanpast aan de prestaties van de mens en die prestaties compenseert en aanvult. Hoe ver mag automatisering gaan bij het overnemen van intellectueel werk van de mens? Automatisering van denkwerk leidt bij de mens tot cognitieve aandoeningen als onachtzaamheid en vooringenomenheid. Het is onmogelijk aandachtig te blijven als we niet voortdurend moeten reageren op onze omgeving. Als onze geest vertrouwt op software en daardoor selectief focust blijkt dat dat ten koste te gaan van ons gezond verstand. Zo gaan volgens Nicolas Carr veel artsen binnenkort merken dat ze de rol hebben gekregen van een menselijke sensor die informatie verzamelt voor een computer die beslissingen neemt. En ook dat automatisering hun deskundigheid vermindert. Net zoals architecten merkten dat al te veel vertrouwen in computers hun perspectief vernauwt en ten koste gaat van hun talent en creativiteit. Willen we dat? De (on)mogelijkheden van software bepalen steeds meer de aard en de doelstellingen van ons werk, evenals de normen waaraan ons werk wordt getoetst. Met als gevolg dat wie afhankelijk wordt van software zich ook aansluit bij de vooropgestelde ideeën van de ontwerper daarvan. De dingen die de software niet kan doen worden steeds minder belangrijk, irrelevant of simpelweg onvoorstelbaar. Met als gevolg dat hoe meer we leven en werken via het computerscherm hoe meer we onszelf kooien, ons terugtrekken uit de echte wereld. Daar moeten en kunnen we wat aan doen, vindt Nicholas Carr. Door over te gaan op automatisering die rekening houdt met wat het betekent om mens te zijn. Want de waarde van goede automatisering ligt niet alleen in wat het voortbrengt vóór ons, maar ook in wat het voorbrengt in ons. Lichamelijk handelen en zintuiglijke perceptie spelen een essentiële rol bij de ontwikkeling van ons denken, onze herinneringen en onze vaardigheden. Dat we onze aandacht richten op echte dingen in plaats van op het computerscherm, zou wel eens essentieel kunnen zijn voor onze gezondheid, geluk en welzijn. Zodat we niet als Icarus de zon en daarmee onze ondergang tegemoet vliegen. ‘De glazen kooi’ is zeer Amerikaans geschreven, maar leest toch lekker weg. Het zet aan tot reflectie over de vraag wie er aan het stuur staat, zowel op de kleinste als de allergrootste schaal. Een boek voor iedereen, maar zeker voor beslissers over automatisering.