Basisboek luchtrecht

Voorwoord V
Begrippen/Afkortingenlijst VII

1 Luchtrecht: rechtsbronnen en indeling van de rechtsgebieden 1
1.1 Inleiding 1
1.2 Verdrag van Chicago 2
1.2.1 Historische achtergrond 2
1.2.2 Indeling van het verdrag 3
1.2.3 Voornaamste bepalingen uit deel I 3
1.2.4 Bijlagen (annexen) bij het verdrag 7
1.3 Internationale Organisatie voor de Burgerluchtvaart (ICAO) 9
1.3.1 Doelstellingen 9
1.3.2 Organisatie 10
1.3.3 Geografische indeling 12
1.3.4 Het proces van regelgeving binnen ICAO 13
1.3.5 Implementatie van ICAO -regels in nationale regelgeving 13

2 Europese bronnen van luchtvaartregelgeving 19
2.1 Inleiding 19
2.2 Europese burgerluchtvaartorganisatie EASA 19
2.2.1 Voorgeschiedenis 19
2.2.2 De ‘basisverordening’ van de European Aviation Safety Agency 20
2.2.3 Kerntaken 22
2.2.4 Structuur van de EASA -organisatie 23
2.2.5 Leden van EASA 24
2.2.6 Proces van regelgeving 24
2.2.7 Onderscheid verordeningen – richtlijnen – beschikkingen 25
2.2.8 Nationale bevoegdheden 27
2.3 European Civil Aviation Conference (ECAC) 27
2.3.1 Eurocontrol 29
2.3.2 Totstandbrenging van een gemeenschappelijk Europees luchtruim 31
2.4 Samenwerkingsovereenkomst tussen de Europese Commissie en Eurocontrol 32
2.5 Invloed van niet-gouvernementele organisaties op luchtvaartregelgeving 33
2.5.1 Belangenverenigingen van verkeersvliegers en verkeersleiders 33
2.5.2 Belangenverenigingen algemene luchtvaart 33

3 Nederlandse luchtvaartregelgeving 35
3.1 Historische ontwikkeling 35
3.2 Vlieg- en Luchtvaartwet 35
3.2.1 De Nederlandse wetgever 37
3.3 Luchtvaartwet 38
3.4 Wet luchtvaart 39
3.4.1 Delegatie van regelgeving 40
3.4.2 Deregulering van luchtvaartwetgeving ten behoeve van de recreatieve en sportluchtvaart 40
3.4.3 Andere wetten met luchtvaartbepalingen 41

4 Soevereiniteit en markttoegang 43
4.1 Soevereiniteitsbeginsel 43
4.2 Bilaterale overeenkomsten 44
4.2.1 Bermuda-overeenkomsten 44
4.2.2 Vrijheden in het luchtverkeer 45
4.3 Liberalisatie van de markttoegang 46
4.3.1 Open Skies 46
4.3.2 Europese Unie 48
4.3.3 Nationaal kader 49

5 De economische vergunning 51
5.1 ICAO 51
5.2 EU-recht 52
5.2.1 Luchtvaartvergunningen in de Europese Unie 52
5.2.2 Exploitatievergunning 56
5.3 Commerciële vluchtuitvoering 57
5.4 EU-regels voor niet-commerciële vluchten 62
5.5 Specialised Operations (SPO) 64
5.6 Introductievluchten 66
5.7 Exploitatievergunning (Nederland) 69
5.7.1 Basisvoorwaarden voor een exploitatievergunning 69
5.8 Leasing 73
5.9 Tijdelijke exploitatievergunning 74
5.10 Ontheffing 75

6 De technische/operationele vergunning (Air Operator Certificate) 81
6.1 Europese Unie 81
6.2 Nederland 81
6.2.1 Eisen AOC-certificaat 82
6.2.2 Uitzonderingen verplichting AOC 83

7 Routevergunningen 85
7.1 Inleiding 85
7.2 Onderscheid geregeld en ongeregeld luchtvervoer 85
7.2.1 Geregeld luchtvervoer 85
7.2.2 Ongeregeld luchtvervoer 86
7.2.3 Vrijstelling 88
7.3 Leasing, code sharing en interchange 88
7.3.1 Vormen van leasing 88

8 Luchtvaartuigen 91
8.1 Inleiding 91
8.2 Nationaliteits- en inschrijvingskenmerken van luchtvaartuigen 91
8.2.1 ICAO 91
8.3 Nederland 93
8.4 Luchtwaardigheid 94
8.4.1 ICAO 94
8.4.2 EU-recht 96
8.4.3 Nederland 101

9 Onbemande luchtvaartuigen 109
9.1 Inleiding 109
9.2 ICAO 110
9.2.1 Huidige stand van zaken drones in SARPs 111
9.2.2 Status van de remote-pilot 113
9.3 Europese Unie 113
9.3.1 Regulerend kader voor droneoperaties 115
9.3.2 Categorieën: open, specifiek en gecertificeerd 118
9.3.3 Registratieplicht voor dronevliegers 119
9.3.4 Sancties op niet-naleving Verordening 2019/947 120
9.3.5 U-space 121
9.3.6 Dronetaxi’s (VTOL) 121
9.4 Nederland 122
9.4.1 Nationale luchtverkeersregels 123
9.4.2 Modelvliegen 123
9.4.3 Aanwijzing U-space-zones 124
9.4.4 Privacy 124

10 Bewijzen van bevoegdheid 127
10.1 ICAO 127
10.2 EU-recht 128
10.2.1 Brevetten PART-FCL 128
10.2.2 Commerciële en recreatieve brevetten 131
10.2.3 Overzicht van EU-bewijzen van bevoegdheid 132
10.2.4 Bevoegdverklaringen (klasse en type en groepen) en instructeurscertificaten 138
10.2.5 Klasse- en typebevoegdverklaringen 140
10.2.6 Instructeurscertificaten 143
10.2.7 Nachtvliegen (Night Rating) 145
10.2.8 Stuntvliegen (Aerobatic rating) 146
10.2.9 Sleepvliegen (Banner/Sailpane Towing rating) 146
10.2.10 Vliegen in bergachtig gebied (Mountain Rating) 147
10.2.11 Testvliegen (Flight test rating) 148
10.2.12 Reducties op en vrijstellingen van vliegopleidingen 148
10.3 Nederland 149
10.3.1 Invoering Basic Instrument Rating 150
10.3.2 VFR nachtvliegen in Nederland 150
10.3.3 Nationale brevetten 151

11 Taalvaardigheid 155
11.1 ICAO 155
11.2 EU-recht 157
11.3 Nederland 158

12 Opleiding en examinering 159
12.1 Inleiding 159
12.2 EU-recht 159
12.2.1 Opleidingscursus 159
12.3 Nederland 161
12.3.1 Afnemen van theorie-examens 162
12.3.2 Vaardigheidstest 163
12.3.3 Vrijstellingen 163
12.3.4 Verlenging en hernieuwde afgifte 168

13 Medische geschiktheid 171
13.1 ICAO 171
13.2 EU-recht 172
13.2.1 Medische geschiktheid piloten 172
13.2.2 Klassen voor medische geschiktheid 174
13.2.3 Eisen voor de medische geschiktheid van cabinepersoneelsleden 179
13.2.4 Medische eisen voor verkeersleiders 182
13.3 Nederland 182

14 Vlieg- en diensttijden en rustperioden 185
14.1 ICAO 185
14.2 EU-recht 185
14.3 Nederland 188
14.3.1 Arbeidstijdenbesluit vervoer 188
14.3.2 Arbeids-, rust- en reservetijd cockpitpersoneel helikopters 189
14.3.3 Regeling werk- en rusttijden luchtvaart 191
14.3.4 Adviescommissie arbeidsomstandigheden boordpersoneel 192

15 Alcohol, drugs en psychotrope geneesmiddelen 195
15.1 ICAO 195
15.2 EU-recht 196
15.3 Nederland 198

16 Vluchtuitvoering en voorbereiding 203
16.1 Inleiding 203
16.2 ICAO 204
16.2.1 ICAO Annex 6 204
16.3 EU-recht 206

17 Implementing Rules – Operations (IR-OPS) 207
17.1 Inleiding 207
17.2 Inwerkingtreding 208
17.2.1 Draagwijdte 208
17.2.2 Inhoud 209
17.3 Nederland 214
17.3.1 Wet luchtvaart 214
17.3.2 Vluchtuitvoerings- en onderhoudsprocedures 218

18 Brandstof – beleid en regelgeving 221
18.1 Definities 221
18.2 EU- recht 227

19 Uitrustingsstukken 231
19.1 Inleiding 231
19.2 Uitrustingsstukken tijdens alle vluchten 231
19.2.1 IFR-vluchtuitvoering 231
19.2.2 VFR-vluchtuitvoering 231
19.3 Communicatie- en navigatie-uitrusting 232
19.3.1 Telecommunicatie-installaties 232
19.3.2 Navigatie-installaties 232
19.4 Overige apparatuur 234

20 Vervoer van gevaarlijke stoffen door de lucht 237
20.1 Inleiding 237
20.2 ICAO 237
20.2.1 Technische voorschriften 237
20.3 EU-recht 238
20.4 Nederland 240
20.4.1 Wet luchtvaart 240

21 Vervoer van dieren door de lucht 243
21.1 IATA 243
21.2 EU-recht 244
21.3 Nederland 244
21.3.1 Herkauwende en eenhoevige dieren en varkens 244
21.3.2 Andere dieren dan herkauwende en eenhoevige dieren en varkens 247

22 De gezagvoerder 249
22.1 Inleiding 249
22.2 Verantwoordelijkheden 250
22.2.1 ICAO 250
22.2.2 EU-recht 250
22.2.3 Nederland 251

23 Luchtruimclassificatie en -indeling 255
23.1 Indeling 255
23.2 EU-recht 259
23.2.1 Radio Mandatory Zone (RMZ) 259
23.2.2 Transponder Mandatory Zone (TMZ) 259
23.3 Nederland 260
23.3.1 Indeling van het luchtruim naar soort luchtverkeersleidingsgebied 261
23.3.2 Luchtverkeersroutes (ATS-routes) 263
23.4 Bijzondere luchtverkeersgebieden 264
23.5 Beheer luchtruim in Nederland 269

24 Luchtverkeersdienst (ATS) 271
24.1 Doelstelling en taken luchtverkeersdienstverlening 271
24.2 Onderscheid ATC 273
24.2.1 Aerodrome Control Service 273
24.3 EU-recht 274
24.4 Nederland 274

25 Grondslagen voor verkeersleiding en vluchtinformatieverstrekking 277
25.1 Air Traffic Management 277
25.2 ATS-procedures 279
25.3 Grondslagen voor de vluchtinformatieverstrekking (FIS) 280

26 ATS-procedures 285
26.1 Inleiding 285
26.2 ATS-routes 285
26.2.1 Minimum vlieghoogten 285
26.2.2 Systeem van routeaanduiding 285
26.3 Radiotelefonie 287
26.4 Melden van operationele en meteorologische informatie 295
26.4.1 Air Report 295
26.4.2 Special Air Report 296
26.5 Controller Pilot Data Link Communication Services (CPDLC) 297
26.6 Radar Services 305
26.6.1 Algemene radarprocedures 306
26.6.2 Gebruik van radar bij Air Traffic Control Service 309
26.6.3 Gebruik van radar bij Approach Control Service 311
26.6.4 Final approach-procedures 313
26.7 Air Traffic Advisory Service 316
26.7.1 Flight Information Service en Alerting Service 316
26.7.2 Luchtvaartterrein informatieverstrekking 317
26.7.3 Operational Flight Information Service Broadcast 318
26.7.4 Alarmeringsprocedures 320
26.8 Procedures voor noodgevallen en andere onvoorziene omstandigheden 321
26.8.1 Procedures voor noodgevallen 321
26.8.2 Gestoorde verbinding en/of radarcontact tijdens gecontroleerde vluchten 323
26.8.3 Door de radarverkeersleiding te volgen procedures 326
26.8.4 Assistentie aan VFR-vluchten 328
26.8.5 Procedures voor andere onvoorziene omstandigheden 328
26.8.6 Onvoorziene omstandigheden ATC 332
26.8.7 Ernstige voorvallen in het luchtverkeer 332

27 Luchtvaartinlichtingen 335
27.1 ICAO 335
27.2 Nederland 339

28 Het vliegplan 343
28.1 Inleiding 343
28.2 Het vliegplanformulier 344
28.2.1 Tijdstip van indienen 346
28.2.2 Veranderingen in het vliegplan 346
28.2.3 Onopzettelijk afwijken van het vliegplan tijdens gecontroleerde vluchten 347
28.2.4 Indienen van een vliegplan in de lucht 348
28.2.5 Annuleren van een vliegplan in de lucht 348
28.2.6 Afsluiten van een vliegplan 349
28.2.7 Repeterende vliegplannen 349
28.3 Central Flow Management Unit 350

29 Luchtverkeersregels 351
29.1 Inleiding 351
29.2 Vliegvoorschriften 352
29.2.1 Algemene vliegvoorschriften - General Flight Rules 352
29.2.2 Algemene luchtverkeersregels in bijzondere situaties 355
29.2.3 Zichtvliegvoorschriften 359
29.2.4 Instrumentvliegvoorschriften 367
29.3 Coordinated Universal Time 370

30 Lichten die een luchtvaartuig moet voeren 373
30.1 Inleiding 373
30.2 Luchtvaartuiglichten 375

31 Luchtvaartterreinen - Algemeen 379
31.1 Inleiding 379
31.2 Het begrip ‘luchtvaartterrein’ 379
31.2.1 ICAO 379
31.2.2 EASA 379
31.2.3 Nederland 380
31.3 Verschillende soorten luchthavens 380

32 Luchtvaartterreinen – Aanleg, inrichting en veilig gebruik 387
32.1 ICAO 387
32.2 Runways (RWY) en Taxiways (TWY) 387
32.2.1 Aerodrome Reference Code 388
32.2.2 Luchthavengegevens 389
32.2.3 Radio Altimeter Operating Area 393
32.3 Obstakels 393
32.3.1 Obstacle Limitation Surfaces 394
32.3.2 Blijvende hindernissen 396
32.3.3 Tijdelijke hindernissen 397
32.3.4 Voertuigen 397
32.4 Hindernisaanduiding 397
32.4.1 Hoogspanningsleidingen en kabels 398
32.4.2 Aangeven van de ligging van een luchthaven 399
32.4.3 Aangeven van de identiteit van een luchthaven 399
32.4.4 Aangeven van de grens van het landingsterrein 399
32.4.5 Aangeven van de windrichting 399
32.4.6 Aangeven van de landingsrichting 400
32.4.7 Seinlamp 400
32.4.8 Verkeersborden 400
32.4.9 Gebodsborden 400
32.4.10 Informatieborden 401
32.5 Markeringen en aanduidingen op en nabij runways en taxiways 403
32.5.1 Paved runways (verharde banen) 403
32.5.2 Paved taxiways (verharde rijbanen) 408
32.5.3 Unpaved runways 410
32.5.4 Unpaved taxiways 410
32.5.5 Stopway 410
32.5.6 De VOR-controlepositie 411
32.6 Aanduiding van onbruikbare gedeelten op luchthavens 411
32.6.1 Onbruikbare gedeelten van het landingsterrein en platform 411
32.7 Paved runways 412
32.7.1 Threshold 412
32.7.2 Paved taxiways 414
32.7.3 Unpaved runways en taxiways 416
32.8 Approach lighting systems 416
32.8.1 Circling guidance lights 417
32.8.2 Runway lead-in lights 418
32.8.3 Simple Approach Lighting System 418
32.8.4 Precision Approach Lighting CAT I 418
32.8.5 Precision Approach Lighting CAT II en CAT III 419
32.9 Visual Approach Slope Indicator Systems 421
32.9.1 Doel 421
32.9.2 Soorten 421
32.9.3 Uitvoering 421
32.9.4 Principe van de systemen 422
32.9.5 De T-VASIS en de AT-VASIS 422
32.9.6 De PAPI 423
32.9.7 Ontsteken van luchtvaartgrondlichten 423
32.10 Nederland 424
32.11 Remote Tower Service (RTS) 427
32.12 Invoering van het Time Based Separation (RECAT-TBS) in Nederland 428

33 Veilig gebruik van luchthavens 429
33.1 Certificering 429
33.1.1 ICAO 429
33.1.2 EU-recht 429
33.1.3 Nederland 432
33.2 ICAO 435
33.3 EU-recht 437
33.4 Nederland 438

34 Luchtvaartterreinen - Specifieke regelgeving 439
34.1 Toelating luchthavenluchtverkeer 439
34.2 Grondafhandeling 439
34.2.1 EU-recht 439
34.2.2 Nederland 440
34.3 Slotcoördinatie 441
34.3.1 EU-recht 441
34.3.2 Nederland 443
34.4 Havengeld 443
34.4.1 EU-recht 443
34.5 Nederland 445
34.6 Faciliteiten voor passagiers, bemanningen en personen met beperkte mobiliteit 445
34.6.1 Annex 9 van ICAO 445
34.6.2 Personen met beperkte mobiliteit 447
34.6.3 EU-recht 448

35 Bestrijding van luchtvaartterrorisme 451
35.1 Inleiding 451
35.2 Verdragen 451
35.2.1 Verdrag van Tokyo 451
35.2.2 Verdrag van Den Haag 454
35.2.3 Verdrag van Montreal 456
35.2.4 Conventie inzake het merken van kneedspringstoffen ten behoeve van de opsporing ervan 458
35.2.5 De implementatie van de Verdragen van Tokyo, Den Haag en Montreal in de Nederlandse wetgeving 458
35.2.6 Verdrag van Beijing 460

36 Beveiliging van de burgerluchtvaart 463
36.1 ICAO Annex 17 - Security 463
36.2 Beveiliging door luchtvaartmaatschappijen 464
36.3 Andere ICAO -documenten 465
36.4 EU-recht 467
36.5 Nederland 470
36.5.1 Verplichtingen van de exploitant 471
36.5.2 De controletaak 473
36.5.3 Beveiliging luchtruim 476
36.5.4 Passenger Name Records (PNR) 477
36.6 Handhaving van de orde aan boord van een luchtvaartuig 480
36.6.1 Preventieve maatregelen exploitant op grond van EU-OPS 480

37 Seinen, grondtekens, parkeer- en manoeuvreertekens 485
37.1 Inleiding 485
37.2 Seinen in de lucht 485
37.2.1 Nood- en spoedseinen 485
37.2.2 Seinen in geval van onderschepping 486
37.2.3 Zoek- en reddingsseinen 486
37.2.4 Seinen op de grond 488
]
38 Voorvallen in de burgerluchtvaart 491
38.1 Inleiding 491
38.2 ICAO 491
38.3 EU-recht 492
38.4 Europees Centraal Register (ECR) 494
38.5 Nederland 497
38.6 Luchtvaartuig in nood 497

39 Search and Rescue (SAR) 501
39.1 Inleiding 501
39.2 ICAO 501
39.3 Verplichting gezagvoerder en te volgen procedures 503
39.4 SAR-seinen 505

40 Onderzoek van ongevallen 507
40.1 Inleiding 507
40.2 ICAO 507
40.2.1 Annex 13 507
40.2.2 Attachment E bij annex 13 510
40.3 EU-recht 510
40.3.1 Instanties voor veiligheidsonderzoek 511
40.4 Nederland 515
40.4.1 Rijkswet Onderzoeksraad voor veiligheid 515
40.4.2 Afstemmingsprotocol OvV - OM 522

41 Naleving van luchtvaartregelgeving 523
41.1 EU-recht 523
41.2 Nederland 526
41.2.1 Verbodsbepalingen 526
41.2.2 Strafbepalingen 527
41.2.3 Vangnetartikel: het in gevaar brengen van de luchtvaart 527
41.2.4 Handhavingsinstrumenten 528
41.3 Toezicht naleving luchtvaart 528
41.3.1 Bijzondere toezichthoudende ambtenaren 529
41.3.2 Bevoegdheden van toezichthouders 530
41.3.3 Standaard toezichtsbevoegdheden 530
41.3.4 Toezichtbevoegdheden op grond van de luchtvaartwetgeving 532
41.3.5 Toezicht op luchthavens door provincies 534
41.3.6 Toezicht op luchtvaartnavigatiedienstverleners 534
41.3.7 Toezicht op buitenlandse luchtvaartuigen 535
41.4 Opsporing 537
41.4.1 Opsporingsbevoegdheden 538
41.4.2 Landelijk coördinerend luchtvaartofficier van justitie 539
41.4.3 De landelijke OvJ luchtvaartzaken en Just Culture 539
41.5 Richtlijn voor strafvordering luchtvaartwetgeving 539

42 Luchtvaart en bescherming van het milieu 543
42.1 Milieuregelgeving op internationaal niveau 543
42.2 Handel in emissierechten 543
42.2.1 ICAO en het Kyoto Protocol 543
42.2.2 EU-recht 544
42.2.3 Nederland 545
42.3 CORSIA 546
42.3.1 ICAO 547
42.3.2 EU-recht 547
42.4 Geluidsreductie 548
42.4.1 Bijlage 6 - Aircraft Operations 549
42.5 EU-recht 549
42.6 Nederland 550
42.6.1 Geluidszonering en handhavingspunten 550
42.6.2 De luchthaven Schiphol 550
42.6.3 Overige burgerluchthavens 552
42.6.4 Beperkingen burgerluchtverkeer Waddenzee 553

43 Aansprakelijkheid en overige privaatrechtelijke regelgeving 555
43.1 Wettelijk kader voor aansprakelijkheid 555
43.1.1 Internationaal vervoer 555
43.1.2 Verdrag van Warschau 555
43.1.3 Verdrag van Montreal 556
43.2 Nederland 558
43.3 EU-recht 560
43.3.1 Verzekeringen 560
43.3.2 Rechten van passagiers 560
43.3.3 Algemene mededingingsregels 561
43.3.4 Financiële steun en staatssteun 562
43.3.5 Conservatoir beslag op een luchtvaartuig 565
43.4 Cape Town Convention 565
43.5 Vervoersrecht 566
43.5.1 Opmaken akten van geboorte, van overlijden door de gezagvoerder 566

Relevante websites 568
Trefwoordenregister 569